خانه های قدیمی ایران
قدیم‌ها سبک زندگی مردم بر تمام جوانب زیستی‌شان تأثیر می‌گذاشت مانند معماری و خانه‌سازی که در آن حریم‌ها رعایت می‌شد و اهل خانه آرامشی داشتند که در خانه‌های امروز اثری از آن نیست.
خانه‌های قدیمی و معماری بومی و اصیل بخشی از حافظه تاریخی یک شهرند. آن‌وقت‌ها که هنوز مردمان شهر در آهن و فولاد محصور نشده بودند، با خاک و سنگ، آب و آفتاب در بستر آگاهی و تجربه‌های دیرین، فضاهایی را سامان دادند که امروزه یادگارهای آن جزو میراث فرهنگی ما و آیندگان سرزمین است.
با گذشت زمان ساختار معماری در محیط جغرافیایی استان‌ها تغییر کرده است درصورتی‌که سبک معماری بومی، اصیل و تاریخی خاص هر استان بر اساس اقلیم، مصالح بومی، فرهنگ و سبک زندگی مردم هر استان طراحی می‌شده است.
در این گزارش به نقشه، مصالح، المان‌ها، هویت عناصر، طراحی و سبک زندگی مردم هر استان در این خانه‌ها پرداخته‌شده و ضمن توصیف و تشریح ویژگی‌های خانه‌های تاریخی و معماری ایرانی– اسلامی با مسئولان مرتبط، اهل‌فن، اساتید دانشگاه، پژوهشگران حوزه معماری و شهرسازی و معماران نیز صحبت شده است.
در این گزارش به سراغ معماری اصیل استان فارس و شهر شیراز رفته‌ایم، جایی که پیش از این حوض و شمعدانی و نماهای آجری ساده منادی سبک معماری اصیل این منطقه بوده است.
«خانه» محل آرامش
یک درِ فیروزه‌ای یا قهوه‌ای سوخته با کلون‌های مجزا برای مردها و زن‌ها و دو پیر نشین در اطراف در، اجزایی هستند که مشخصه یک خانه با معماری ایرانی را تداعی می‌کند.
خانه‌هایی که به‌جای آیفون تصویری دو کلون مختص مردها و زن‌ها داشت تا با این روش مشخص شود چه کسی پشت در قرار دارد.
معماری خانه های قدیمی
در تعریف خانه آمده است: «آنجایی که آدمی در آن سکنی می‌گزیند» و برای آن مترادف‌هایی مانند سرا و یا منزل نیز دیده‌شده است. قدیم ها «خانه» برای ایرانی‌ها مطابق با آداب، رسوم، فرهنگ و نوع زندگی کردنشان ساخته می‌شد، خصوصیت‌ها و عناصری که به خانه روح می‌بخشید، آرامش می‌داد و اهالی خانه در آن آسایش و شادابی داشتند.
معماری خانه ها در شیراز
در شیراز نیز مانند سایر نقاط ایران مردم برای خانه‌هایشان عناصری به کار می‌بستند که مطابق با طرز زندگی‌شان باشد.
در شیراز خانه‌ها معماری و ویژگی‌های خاص خود را داشتند مانند اینکه نمای بیرونی خانه‌ها آجری و ساده است و تنها بخش تزئینی نمای بیرون سردرهاست. و یا اینکه حیاط‌ها در حدود یک متر از سطح زمین پایین‌ترند که علت‌های گوناگونی مثل بهره‌گیری از تعدیل حرارت زمین، استحکام در مقابل زلزله، بهره‌گیری از خاک زمین برای ساخت‌وساز خانه و دسترسی آسان به آب قنات را می توان برای آن برشمرد .
حیاط‌ها در جهت طولی زمین احداث‌شده‌اند و حوض و باغچه نیز به‌صورت عمود برهم و موازی محور طولی حیاط ساخته‌شده‌اند؛ یا اینکه از خانه‌های حیاط مرکزی و درون‌گرا بهره گرفته می‌شد.
همه این خصوصیت‌ها از خانه‌های شیراز بناهایی می‌ساخت که محصول سبک زندگی خاص ایرانی‌ها و شیرازی‌ها بود.
رئیس انجمن دوستداران میراث فرهنگی فارس در خصوص تأثیر سبک زندگی مردم شیراز بر خانه‌سازی و معماری قدیم به ما گفت: در این خانه‌ها باور مردم به «بایدها و نبایدها» و «حریم‌ها» به‌خوبی رعایت شده و این موضوع در معماری آن دوران به‌خوبی نمود بیرونی داشته است.
در کنار در دو سکو با عنوان پیر نشین وجود داشت که کهن‌سالان هنگام عبور از کوچه می‌توانستند بنشینند و نفسی تازه کنند، وقتی فردی مقابل در ورودی خانه قرار می‌گیرد با یک محوطه هشتی شکل مواجه می‌شود که هیچ دیدی به درون حیاط ندارد و این معماری خاص باعث می‌شود که غریبه‌ها نتواند درون منزل را نظاره کنند.
بعد از ورود به منزل راه دسترسی میهمان به اتاق‌ها تفاوت داشت، برفرض مثال میهمانی که نامحرم قلمداد می‌شود بدون اینکه وارد حریم خانه شود با یک راه دسترسی ویژه به اتاق میهمان یا همان «پنج‌دری» وارد می‌شد و اعضای خانه هم از یک راه دسترسی دیگر وارد اتاق‌های خودشان می‌شدند که این یعنی توجه ویژه به حرائم که به‌خوبی در خانه‌سازی آن دوران موردتوجه قرار می‌گرفت.
نکته قابل توجه وضعیت مطبخ یا آشپزخانه بود، با توجه به اینکه غریبه‌ها نباید درون مطبخ را می‌دیدند، مطبخ از یک راه دسترسی دیگر برخوردار بود و برای اینکه اعضای خانه بیرون از مطبخ را مشاهده کنند پنجره‌های سنگی قرار داشته که از داخل مطبخ، بیرون آن قابل‌مشاهده هست اما فردی که بیرون ایستاده درون مطبخ را نمی‌توانست مشاهده کند.
مجموع این مشخصات فیزیکی، سبک زندگی خاصی را در دوره قاجاریه تشکیل داده که بر روی معماری خانه آن دوران تأثیرگذار بوده است که از آن به‌عنوان «بایدها و نبایدها» یاد می‌شود.
اما اکنون خانه‌های جدید فاقد روح معماری شیراز هستند، معماری که با فرهنگ و اصالت مردم این سرزمین همخوانی ندارد و هرروز بر غلظت غربی شدنش افزوده می‌شود.
امروز دیگر از «پیر نشین» خبری نیست و جای آن را موانعی قرار داده و تهدید کرده‌اند که اگر در کنار خانه ماشین خود را پارک کنید خودروی تان را پنچر می‌کنیم، چنین می‌کنیم و چنان می‌کنیم!
امروز خبری از هشتی نیست، مطبخ با پنجره‌های سنگی جدا نشده‌اند به‌جایش یک‌راست وارد پذیرایی خانه می‌شوید و آشپزخانه‌های اوپن هم از بیرون پیداست هم از داخل تا هیچ حریمی برای اهل خانه دیده نشود.
در دوره قاجاریه مردم برای خانه‌هایشان اهمیت ویژه‌ای قائل و معتقد بودند، «منزل» که از واژه «منزلت» می‌آید-جایی برای آسایش روانی و روحی انسان- به همین منظور برای زیباسازی آن معماری ویژه‌ای داشتند.
یکی از ویژگی‌های خانه های شیراز برخورداری از آیینه‌کاری‌های بسیار زیبا بود که در هر خانه قاجاری بنا بر وضعیت مالی صاحب‌منزل وجود داشت و آن‌هایی که وضعیت مالی بهتری داشتند حتی یک تالار به نام تالار آیینه نیز ایجاد می‌کردند.
این زیبایی‌های بصری، نقش خاصی در آرامش و نشاط اهالی خانه ایجاد می‌کرده است.
در معماری امروزی به‌جای اینکه از نورپردازی‌های گران‌قیمت و یا معماری غیربومی استفاده شود می‌توان از روش‌های قدیمی مثل آیینه‌کاری، شیشه‌های رنگی و ازاین‌دست بهره برد که نوعی آرامش‌دهنده روح انسان نیز به شمار می‌رود. ازاین‌رو در معماری جدید از تزئینات سنتی می‌توان به‌عنوان عنصر تطابق دهنده استفاده کرد که به‌مراتب هزینه‌های کمتری از تزئینات معماری جدید مانند نورپردازی ، سقف‌های کاذب و … دارد.
معماری با فرهنگ ارتباط متقابل دارد و فرهنگ هر شهری متأثر از معماری هست، درعین‌حال معماری هم متأثر از فرهنگ است.
دلایل تغییر معماری خانه ها
تغییر معماری در یک شهر به عوامل مختلفی بستگی دارد، افزود: مثلاً وقتی مصالح عوض می‌شود مطمئناً روی یک معماری تأثیر می‌گذارد همین اتفاق در شیراز طی یک قرن اخیر در اواخر دوره قاجار افتاد، وقتی استفاده از فلز بیشتر و به‌جای خشت از آجر استفاده شد، جرز و ضخامت دیوار کوچک و کم و درعین‌حال به فضای خانه اضافه شد.
ورود خودرو به زندگی مردم عاملی مهم در تغییر معماری خانه‌ها بود به عنوان نمونه ورود ماشین، معماری را به‌شدت تحت تأثیر قرار دارد چون خانه باید به‌گونه‌ای طراحی می‌شد که فضایی برای ماشین تعبیه شود، درنتیجه این معماری و فضای حیاط که قبلاً چندضلعی بود الآن یک‌طرف خانه قرار دارد و طرف دیگر حیاط باغچه، درخت و جای ماشین پیش‌بینی شد و بدین سبب معماری دستخوش تغییرات شدید شد.
با تغییر شیوه زندگی مردم معماری هم خودبه‌خود عوض شد، همچنین روابط اجتماعی نیز با تحولات در طول دوران تغییر پیدا کرد و خانواده‌های تیره‌ای به خانواده هسته‌ای که مختص یک خانواده است تبدیل شد.
قبلاً جمعیت بیشتری با خانواده‌های متعدد در خانه زندگی می‌کردند چون امنیت کم بود و هرچه خانواده‌های یک‌خانه بیشتر می‌شد مردم در امان‌تر بودند اما الآن با امنیت بیشتر خانواده هسته‌ای توسعه پیدا کرد.
هم‌زمان با این امر مشاغل اداری و دوایر دولتی بیشتر شد، افراد بیشتری به استخدام دولت درآمدند و درنهایت نقدینگی بیشتر شد و پیامد همه آن ضربه خوردن خانواده تیره‌ای بود و در پی آن خانواده هسته‌ای شکل گرفت.
محصول این رویدادها این بود که خانواده هسته‌ای و تک خانواده‌ای شکل گرفت و بر این اساس خانه‌های قدیمی که محل زیست چند خانواده بود کارکرد خودش را از دست داد، این تغییر و تحولات با ایجاد حمام در خانه‌ها نیز رقم خورد زیرا حمام‌های عمومی از بین رفتند و در پی آن روابط اجتماعی و همبستگی مردم نیز رو به ضعف گذاشت.
اینکه چگونه می‌توان در معماری امروزی تغییر ایجاد و فرهنگ گذشته را وارد معماری جدید کنیم باید گفت برخی چیزها را نمی‌توان تغییر داد یعنی نمی‌توان خانه‌ای ساخت که در آن پارکینگ نباشد چون ماشین نیاز جامعه امروز است.
اما می‌توانیم یکسری المان‌ها را در منازل به سمت فرهنگ سنتی و قدیمی پیش ببریم، در دکوراسیون تغییراتی ایجاد کنیم که با فرهنگ اصیل ایرانی خودمان همخوانی بیشتری داشته باشد نظیر اینکه حوضی در حیاط بسازیم و یا دکور را با سنت‌های ایرانی تزئین کنیم یا از آیینه‌کاری برای تزئین خانه بهره ببریم.
با این کار هم هنرهای اصیل و سنتی را احیاء می‌کنیم و هم اینکه به‌نوعی تاریخ را وارد منازل کرده و فرهنگ غنی را به خانه‌ها بازمی‌گردانیم.
در این رهگذر فریدون فعالی کارشناس میراث فرهنگی و مدیرکل سابق میراث فرهنگی استان فارس نیز در خصوص چگونگی برقراری ارتباط بین معماری سنتی و مدرن گفت: با برقراری پل ارتباطی بین معماری سنتی و مدرن می‌توان شیوه‌های منطقی برای آسایش و آرامش انسان‌ها را فراهم آورد.
به‌طور مسلم معماری سنتی ایرانی از نسل‌های معماری پایدار است که به‌کارگیری درست آن در کارکردهای مختلف می‌تواند بازتاب مناسبی بر معماری مدرن داشته باشد.
فعالی گفت: برای این منظور کافی است نگرش جامع و بوم گرایانه و با توجه به الگوی موجود در فضاهای سنتی هر منطقه طراحی و اثری نو پدید آورد که معرف هویت ایرانی باشد.
وی ادامه داد: مسلماً در اجرای روش‌های طراحی ساختمان در شیوه‌های سنتی توجه به اقلیم و اکولوژی مورد تأکید بوده است ازاین‌رو طراحی ساختمان‌ها اگر امروزه با رویکردهای سنتی به بهره‌گیری از امکانات آب و هوایی و انرژی طبیعی همراه باشد می‌تواند مانند پل ارتباطی بین معماری سنتی و مدرن عمل کند.
وی گفت: استفاده از تزئینات سنتی در طراحی‌های مدرن مثل کاشی‌کاری و آیینه‌کاری، استفاده از سقف‌های سنتی و… می‌تواند نمونه مهمی از تلفیق معماری سنتی و مدرن باشد.
به هر روی چه بخواهیم و چه نخواهیم سبک زندگی در حال تغییر و تحول است اما باید به سمتی حرکت کنیم که فرهنگ اصیل ایرانی- اسلامی نیز از معماری خانه‌هایمان رخت برنبندد، معماری که در آن حوض بود و ماهی، و گل‌های شمعدانی که دورتادور حوض چیده می‌شد تا حیاط خانه‌ها واقعاً یک حیاط ایرانی باشد.
جالب بود