معماری دوره ساسانیان

در دوره ساسانی هنر معماری نسبت به مجسمه سازی و نقاشی در درجه اول قرار داشت . آثار اولیه معماری ساسانی شباهت بسیاری به معماری دوره پارتی دارد . از بناهای ساسانی در قرن سوم میلادی ، کاخ اردشیر در فیروزآباد است .
یکی از آثار دوره ساسانی طاق کسری است که بقایای دربار معروف خسرو اول و دوم در تیسفون می باشد . این طاق اکنون در کناردجله در نزدیکی بغداد در جایی به نام سلمان پاک قرار دارد .
در فاصله یکصد کیلومتری تیسفون قصر دستگرد قرار داشته خسرو دوم پرویز بوده است . دیگر کاخ شیرین است که خسرو دوم آن را برای زن محبوب خود شیرین بنا کرده است و هنوز آثار آن در شهری به نام قصر شیرین باقی است .

یکی از جالبترین آثار تاریخی ، غاری است که در صخره ای در طاق بستان کنده اند و شکارگاه خسرو دوم را نشان می دهد . این آثار در مدخل شهر کرمانشاهان هنوز باقی است . یکی از آنها شاپور اول را نشان می دهد که والرین در جلوی او به زانو درآمده و سیریادیس امپراتور جدید روم در حال احترام به پیش شاپور ایستاده است . در غار شاپور نیز مجسمه بزرگی از شاپور اول پیدا شده که اکنون در آن غار برپا است.

معماری ساسانی ادامه معماری اشکانی

معمارى ساسانى در واقع ادامهٔ معمارى اشکانى است و معمارى پارتى در شکل‌گیرى ویژگى‌هاى معمارى ساسانى یکى از عوامل مؤثر به‌حساب مى‌آید.
مصالح قصرهاى ساسانى سنگ‌هاى عظیم، قلوه‌سنگ‌ها، خشت و گل پخته و آجر بود. روى سنگ‌ها نیز به شیوهٔ اشکانیان و هخامنشیان حجارى مى‌کرده‌اند. نماى دیوارها با ابزارکشى و گچ‌برى‌ تزیین مى‌یافت.

طاق در معماری ساسانی

در معمارى ساسانى ایوان یا اتاق گنبددار که سه طرف آن دیوار و طرف چهارم باز است، مدیون معمارى پارتى است. طاق و گنبد بخصوص در بناى آتشکده‌ها بکار مى‌رفت. معمارى دینى ساسانیان در ساخت همین آتشکده‌ها محدود ماند. مهم‌ترین آتشکدهٔ عهد ساسانى آتشکده بیشاپور است. دیگر، آتشکده‌اى در فیروزآباد قرار دارد. طرح عمدهٔ آتشکده‌ها، تالارى بوده که به‌وسیلهٔ چهار ستون با جرز پر مى‌شده و روى سقف آن گنبدى قرار داشته. زیر گنبد در درون تالار، آتش مقدس در ظرفى همیشه روشن بوده است.

ویژگی معماری ساسانی
از ویژگى‌هاى معمارى ساسانی، تأکید و گنبدهاى تونلی، گنبدى مبتنى بر نیم‌گنبدها و اتاق مربع شکلى که گنبدى بدان حائل بود و در سکنج‌ها تعبیه مى‌شد. ایوان در معمارى ساسانى در حکم یک سرسراى ورودى بزرگ به اتاق مربعى گنبددار بود.
از مهم‌ترین ویژگى‌هاى معمارى ساسانى مفهوم فضاست. بعبارت دیگر فضا در معمارى ساسانى مجزا بکار رفته یعنى دیوارها آن‌را توجیه و تفسیر مى‌کرد. معمارى ساسانى نقطهٔ مقابل معمارى رومى بود که در آن دسترسى به یک فضاى فریبنده و پویا از موارد اصلى به شمار مى‌آمد.
ایران را باید زادگاه اسلوب سوارکردن گنبدى گِرد برپایه یا زمینه‌اى چهارگوش دانست. همچنین اسلوب طاق‌زنى متقاطع بر قوس‌هایى ستبر که در ایوان کرخه (نزدیک شوش) بکار رفته و بسیار مستحکم است؛ چندین قرن پیش از آنکه در معمارى رومى‌وار و گوتیک بکار رود، در ایران به ثمر رسید.

اصل تقارن در معماری ساسانی

در معمارى ساسانى اصل تقارن در بخش‌هاى مختلف ساختمان معمول بوده است. دربارهٔ شهرسازى دورهٔ ساسانى اطلاع کمى در دست است. فیروزآباد در دورهٔ اردشیر اول تأسیس شد و پلان مدوّر داشت و این نوع پلان شهرى متأثر از یک سنت باستانى آشورى بود.
اما هنگامى‌که شاپور اول بیشاپور را مى‌ساخت، از پلان هیپوداموسى استفاده کرد و طرح شبکه‌اى بدان داد و به محلات مختلف تقسیم کرد. در سایر شهرهاى ساسانى اطلاع چندانى در دست نیست؛ از جمله آنها جند بیشاپور، در بین دزفول و شوشتر در خوزستان بود و نیز ایوان کرخه را مى‌توان نام برد.

بنایی با سیستم برج و بارو
از بناهاى معروف دورهٔ ساسانیان قلعه‌دختر است. این بنا با سیستم برج و بارو ساخته شده و به سمت کوهستان متمایل است و از سه بخش تشکیل شده که در سطوح مختلف قرار گرفته‌اند و با محورى واحد از دیواره محاصره شده است. بلندترین بخش دیوار برح عظیم نیم‌دایره‌اى است به منظور دیدبانی؛ در پایین‌ترین سطح هم حیاط واقع شده است.

‘ تنها اثرى که از گچ‌برى ساسانى باقى مانده، در تزیین اطراف یکى از تاقچه‌هاست که ایوان را زینت داده است. این ساختمان همهٔ ویژگى‌هاى یک قلعه نظامى را در خود جمع دارد. شبیه قلعه‌اى است که شاپور اول در مدخل در، بیشاپور برپپا کرده است. احتمال قریب به یقین این است که تنظیم بنایى بر روى سه سطح متفاوت حاوى بعضى مفاهیم رمزى و جادویى و یا مذهبى باشد.
بناى دیگر این دوران قصرى است در فیروزآباد که در زمان اردشیر اول ساخته شده که بر روى پلانى سه‌گوش برپا شده است.

ایوان کرخه

ایوان کرخه اثر دیگرى است که در منطقهٔ شوشتر روى رود کرخه است. این بنا یک شهر قلعه‌اى باستانى ساسانى است که شاپور دوم آن‌را براى حفظ آثار قصر سلطنتى به گوشه‌اى مستحکم و برج و بارودار ایجاد کرده است؛ این بنا داراى دو راهرو، یک تالار بزرگ و یک کوشک سه ایوانى و دیوارهایى با نگاره‌هایى بر آن است.
در ناحیهٔ قصر شیرین کردستان در میان خرابه‌هایى که بقایاى بناهایى وجود دارد که در میان این خرابه‌ها از همه مهم‌تر عمارت خسرو است، که نقشهٔ منسجمى دارد و اصل تقارن در آن وجود دارد. در حدود سه میلى جنوب عمارت خسرو کاخى معروف به هوش گورى قرار دارد که ظاهراً داراى همان پلان و نقشه‌اى است که عمارت خسرو دارد.
گروه سوم ساختمان‌هاى آن منطقه به چهارقاپو معروف است که اطلاعات زیادى از آن در دست نیست. این ساختمان بناى چهارگوش بزرگى است که در هر دو سو درى دارد و با طاقى پهن مسقف شده است.

طاق کسری

طاق کسرى در تیسفون یکى از معروف‌ترین آثار تاریخى ساسانى به‌شمار مى‌آید، که امروزه از آن تنها یک ایوان بزرگ و بخش جنوبى نماى پیشین است.
اقامتگاه‌هاى خصوصى نیز از جمله کاخ‌هاى شماره یک و دو شهر کیش از جمله بناهاى این دوره است. دو آتشگاه نیز در فارس و لارستان کشف شده که داراى معبد و چهارتاق بوده‌اند. آتشگاه‌ها به‌طور کلى یک ساختمان چهارگوش بوده‌اند که مسقف به گنبد در زاویه سکنج‌ها هستند و نیز یک در ورودى دارند. این نقشه ساده و سنجیده احتمالاض در سایر عبادتگاه‌ها نیز استفاده مى‌شده است. در آتشکوه در جنوب قم نیز بقایاى یک چهارتاقى دیده مى‌شود و نیز در نزدیکى فیروزآباد فارس و در مناطق دیگر بناهاى چهارتاقى به‌چشم مى‌خورد. و نیز باید از عبادتگاه‌هایى نام برد که به‌گونهٔ مشعلى بر بالاى مکان‌هاى مرتفع قرار دارند مانند تخت‌کیکاوس و تخت‌رستم.

معماری کلیسا در دوران ساسانی

در دوران ساسانى کلیساهایى نیز ساخته شده‌اند که از نظر ریخت‌شناسى غیر متعارفند. دیوارساختمان‌هاى ساسانى تزیینات زیبا و بى‌نظیرى دارد و الگوهاى ساسانى از طراح‌هاى هندسى و گیاهى و نیز طراحى‌هاى پیکره‌اى نظیر انواع حیوانات تشکیل مى‌شد. در نقوش گچ‌برى‌ها از قالب‌هاى هلنى اقتباس شده بود. ساسانیان از تزیین سنگ نیز در محدودهٔ کم استفاده مى‌کردند و نمونه‌هاى آن‌را مى‌توان در کاخ سنگى بیشاپور برگرفته از سنت پارتى در آتشکده بیشاپور در محل پیش‌آمدگى‌ها و نیز در بیستون و طاق‌بستان مشاهده مى‌شود.

آتشکده ها و چهار طاقی ها در دوره ساسانی

 شاید پس از کاخ ها ، آتشکده ها مهمترین آثار بر جای مانده از دوره ساسانیان باشد . این بنا ها مکانی برای گرامیداشت آتش مقدس و مراسم مذهبی بوده اند و لذا از نظر معماری مبتنی بر اص.ل خاص و ویژه هستند .

در دوره ساسانی سه آتش بزرگ به نام های آذر فرنبغ ، آذرگشسب و آذر برزین مهر ( مهر برزین) وجود داشته که متعلق به سه طبقه از طبقات اجتماعی زمان ساسانی بوده اند . اگر آتشکده های ساسانی نسبت به اهمیت آتش های آنها درجات متفاوتی داشتند اما اساس ساختمانشان  تا حدودی یکسان و منطبق بر نقشه ای واحد بوده است. فرم معاری آتشکده عبارت بوده است از یک بنای  چهار ضلعی که در چهار ضلع آن چهار درگاه تاقدار داشته است و بر روی این فضای چهار ضلعی گنبدی قرار می گرفته است ، به همین دلیل است که به چهار طاقی نیز مشهور شده اند . گاهی این چهار طاقها به صورت منفرد هستند اما در بعضی از آنها دالان طواف دار و فضا های وابسته دیده می شود ، مانند آتشکده قصر شیرین . اصولا این بنا ها را بر روی بلندیها می ساخته اند. از آتشکده های معروف این زمان می توان به آتشکده آذر گشسب در تخت سلیمان آذر بایجان اشاره کرد.

طرح ساخت آتشکده ساسانی

طرح و ساخت آتشکده ساسانی به حدی ساده و و نیرومند بوده است که تاثیر بارزی بر معماری شرق و غرب داشته است. در سرزمین های تحت قلمرو آئین بودا شباهت کافی آتشکده با استوپا مورد قبول است. آتشکده به خاطر فضای بزرگ داخلی امتیازات بیشتری داشته است. لذا بر این اساس بوده که شکل این نوع بنا برای یک استوپای مقدس اقتباس شده است . بدین نحو که داخل آن را هم برای اجرای عبادت بکار می بردند و هم آنرا با مجسمه های بودا پر می کردند . در باختر ( غرب ) این نفوذ حتی بیشتر و آشکار تر است.

تیسفون

 در غرب رود دجله شهری باستانی قرار دارد که هم پایتخت اشکانیان بوده هم پایتخت ساسانیان. این شهر هم اکنون در سی کیلومتری بغداد قرار دارد. این شهر پایتخت زمستانی پادشاهان ایران بوده و بناهای آن یکی از با ارزشترین بناهای به جا مانده از ایران باستان است و تاق معروف کسری در این شهر قرار دارد. این شهر در سال ۶۳۷میلادی به دست اعراب افتاد و گنجینه ساسانی در این شهر به غارت رفت.

  تاق کسری یا ایوان خسرو عظیم ترین بنای ساسانی و یکی از شاخصهای معماری جهان میباشد. این ایوان۴۳متر ارتفاع و ۲۵متر پهنا دارد. این ایوان بر دیوارهایی با قطر ۴ تا ۷ متراستوار است.تاق کسری در سال ۱۸۸۰ فرو ریخته است.بر بدنه طاق کسری تصاویری از فتح شهر انطاکیه توسط ساسانیان نقاشی شده بود
ابن فقیه از این بنا به عنوان شگفتیهای جهان نام برده.طبری از مشاوره خلیفه منصور با وزیر ایرانی اش خالد برمک در مورد تخریب این بنا نام برده است

قلعه بابک یا قلعه جمهور

قلعه بابک یا قلعه جمهور در ۵۰ کیلومتری شمال اهر و سه کیلومتری جنوب غربی کلیبر قرار دارد. این قلعه بر فراز کوهستانی با ارتفاع ۲۳۰۰ تا ۲۷۰۰ متر از دریای آزاد قرار دارد و دره های اطراف قلعه از ۴۰۰ تا ۶۰۰ متر عمق دارند. جز یک راه ورودی به قلعه همه اطراف آن صعب العبور میباشند. این قلعه در قرن چهارم هجری محل فرماندهی بابک خرمدین بود و از همین جا او و یارانش توانستند به مدت بیست و چند سال عساکر عرب را که به قصد سرکوب او آمده بود مورد حمله و شبیخون قرار دهند. داستان زندگی بابک خرمدین برای مردم آذربایجان و همه مردم ایران بسیار مهیج و مورد علاقه است واسطوره مقابله سرداری ایرانی با مهاجمان خارجی میباشد

برداشت کلی از معماری ساسانی

به طور کلی در باره معماری ساسانی باید گفت که : معماری این عهد بر اساس معماری بومی و نواحی خشک مرکزی و شرقی ایران بنیان گزاری شده است. بدین معنی که در ابنیه بزرگ سلطنتی هخامنشی پوشش مسطح و احداث ایوان ها و تالار های ستون داریا به عبارت دیگر ابنیه سرزمین های شمال ، سر مشق اصلی معماران و  سازندگان آن ها بوده است و در بنا های دوره سا سانی اعم از کاخهای سلطنتی و آتشکده ها ، پوشش های گنبدی و ساختن ایوان هایی با طاق های ضربی ( گاه واره ای) و چهار طاقیهای مخصوص آتشکده متداول بوده است  و اساس معماری عهد ساسانی را تشکیل می داده است.