دسته‌بندی و معرفی بناهای تاریخی ایران
برای آشنایی با بناهای تاریخی ایران، از دسته‌بندی‌های متفاوتی استفاده شده است. این دسته‌بندی ما را یاری خواهند کرد که بهتر با این آثار ارزشمند آشنا شویم. در این مقاله به معرفی دسته‌بندی بناهای تاریخی ایران و مهم‌ترین آن‌ها پرداخته‌ایم.
دوره زمانی بناهای تاریخی ایران
از نظر تاریخی، بناهای معماری ایران به دو دوره کلی بناهای پیش از اسلام و پس از اسلام تقسیم شده‌اند. هر یک از این دوره‌ها، تقسیم‌بندی مربوط به خود را دارد.
الف- بناهای تاریخی پیش از اسلام
هنر و معماری در ایران به قدمت تاریخ است و معماری آن از کهن‌ترین هنرهاست. شواهد آثار تاریخی ایران از دوره غارنشینی و نوسنگی وجود دارد. مهم‌ترین دوره‌های تاریخی و بناهای پیش از اسلام در ایران به شرح زیر است:
دوره ایلامی: ایلامی‌ها پیش از مهاجرت مادها و پارس‌ها در فلات ایران زندگی می کدند. آثار این دوره قدمتی بیش از ۳۰۰۰ سال دارند. مهم‌ترین آثار معماری این دوره عبارت‌اند از:
- زیگورات چغازنبیل در خوزستان (۱۲۶۵ قبل از میلاد)
- بقایای مجموعه عظیم آثار باستانی هفت‌تپه خوزستان (حدود ۱۵۰۰ قبل از میلاد)
دوره مادها: مادها پس از مهاجرت برخی اقوام آریای در ایران ساکن شدند. برخی آثار معماری مهم این دوره عبارت‌اند از:
- آرامگاه‌های صخره‌ای غرب ایران مانند گور دخمه فخریکا در مهاباد (هزاره قبل از میلاد)
- آثار تپه سیلک کاشان
- آثار تپه نوشیجان همدان
دوره هخامنشیان: در حدود ۵۶۰ پیش از میلاد با اتحاد ماد و پارس دولت نیرومند هخامنشیان پدید آمد.
- بناهای تاریخی پاسارگاد (فارس)
- بناهای تاریخی تخت‌جمشید (فارس)
دوره اشکانیان (پارتیان): پارتیان از شعبه‌های آریاییان هستند که حکومت ساقط شده هخامنشیان را از جانشینان اسکندر مقدونی پس گرفتند.
- کوه خواجه (سیستان)
- معبد آناهیتا (کنگاور)
دوره ساسانی: آخرین دوره معماری پیش از اسلام که از رسوم ملی و شرقی استفاده می‌کند در این دوره دیده می‌شود.
- قلعه دختر (فیروزآباد)
- کاخ فیروزآباد
- معبد آناهیتا بیشاپور
- کاخ سروستان
- مجموعه تخت‌سلیمان تکاب
- تاق بستان کرمانشاه
ب- بناهای تاریخی پس از اسلام
ظهور اسلام معماری و هنر بسیاری از کشورهای کهن، ازجمله ایران را متحول ساخت محققان معماری ایران در این بازه را به سه دوره تقسیم کرده‌اند:
معماری اسلامی از آغاز تا سلجوقیان: در معماری این دوره، بناهایی جدید چون مساجد با الهام از معماری ساسانی ساخته شد. برخی از بناهای مهم این دوره:
- مسجد جامع فهرج
- مسجد تاریخانه دامغان
- آرامگاه اسماعیل سامانی
- مسجد جامع نایین
- مسجد جامع نیریز
- گنبد قابوس (گرگان)
- رباط ماهه (چاهه) سرخس
معماری اسلامی از دوره سلجوقیان تا دوره تیموریان: این عصر از دوره‌های درخشان هنری است. ایوان‌ها (که در معماری ساسانی نیز حضور داشتند) و مساجد چهارایوانی در این دوره شکل می‌گیرند.
- مسجد جامع عتیق اصفهان و محراب الجایتو
- مسجد جامع اردستان
- مسجد جامع برسیان
- مسجد جامع بروجرد
- مسجد جامع اردبیل
- رباط (کاروان‌سرای) شرف، خراسان
- برج‌های خرقان (قزوین)
- گنبد سلطانیه زنجان
- مسجد جامع یزد
- مسجد کبود تبریز
- مدرسه غیاثیه خرگرد
- امامزاده صالح ساری
معماری اسلامی از دوره صفویان تا عصر حاضر: از پررونق‌ترین دوره‌های هنر سلامی ایران دوره صفوی است. از دوره قاجاریه به علت نفوذ هنر و معماری غربی، معماری اسلامی ایران افول یافت.
- میدان نقش‌جهان اصفهان و بناهای اطراف آن
- مسجد جامع ساوه
- مسجد حکیم اصفهان
- مدرسه چهارباغ اصفهان
- مدرسه عباس‌قلی خان مشهد
- مدرسه خان شیراز
- کاخ چهلستون قزوین
- کاخ هشت‌بهشت اصفهان
- کاخ صفی‌آباد بهشهر
- پل خواجو و الله‌وردی‌خان اصفهان
- کاروان‌سرای مادرشاه اصفهان
- مسجد وکیل شیراز
- مسجد-مدرسه شهید مطهری تهران
کاربری بناهای تاریخی ایران
بناهای تاریخی ایران، با کاربردهای مختلف در روستاها، شهرها، کوهستان‌ها، راه‌ها، گذرگاه‌ها و… ساخته شده‌اند. در ادامه به دسته‌بندی بناهای تاریخی ایران از نظر کاربری و معرفی چند نمونه برجسته از هر یک پرداخته‌ایم:
مساجد: مسجد از بناهای ویژه در بافت تمام شهرها و روستاهای تاریخی ایران است. این بناها جزو شاخص‌ترین بناهای تاریخی در منظر شهری بوده‌اند.
- مسجد جامع فهرج (یزد)
- مسجد جامع نایین
- مسجد جامع ورامین
- مسجد جامع اصفهان
- مسجد جامع تبریز
- مسجد نبی قزوین
- مسجد جامع قزوین
- مسجد جامع کاشان
- مسجد جامع شیراز
- مسجد شیخ لطف‌الله
- مسجد امام اصفهان
- مسجد امام تهران
- مسجد جامع بازار تهران
آتشکده‌ها، معابد و بناهای مذهبی سایر ادیان
- آتشکده نیاسر
- آتشکده یزد
- آتشکده آذرگشتسب (تکاب)
- آتشکده فیروزآباد
- زیگورات چغازنبیل
- معبد آناهیتا کنگاور
- کنیسه عمو شیعا (اصفهان)
- کنیسه ملانسیان (اصفهان)
- کلیسای وانک (اصفهان)
- کلیسای تاتوس یا قره کلیسا (ماکو)
خانه ها: خانه و سکونت گاه از اصلی ترین نیازهای بشر و مباحث مهم معماری است. خانه های تاریخی بازمانده اتز گذشته در ایران، گنجینه ای ارزشمند از سبک زندگی ایرانیان است.
- خانه های شهر سوخته سیستان
- خانه رسولیان یزد
- خانه داوید اصفهان
- خانه فروغ الملک شیراز
- نارنجستان قوام شیراز
- خانه دکتر مرتاض یزد
- خانه نصیر الملک شیراز
- خانه طباطبایی های کاشان
- خانه آقازاده ابرکوه
- عمارت خسروآباد سنندج
- خانه منوچهری آمل
- خانه صیرفی اصفهان
آرامگاه ها: گونه های مختلفی از بناهای آرامگاهی در معماری تاریخی ایران از ادوار مختلف باقی مانده است. این بناها، پس از مساجد بیش از همه مورد توجه عام بوده اند.
- دخمه های زرتشتیان در یزد
- دکان داود و مقبره صخره‌ای فخریکا در غرب ایران
- نقش رستم (فارس)
- آرامگاه دانیال نبی (ع) شوش
- بارگاه امام رضا (ع)
- بارگاه حضرت عبدالعظیم (ع) ری
- شاه چراغ (ع) شیراز
- گنبد قابوس گرگان
- برج طغرل در ری
- گنبد سلطانیه زنجان
میل ها و مناره های راهنما: میل ها عمدتا در میان راه‌ها برای راهنمایی رهگذران ساخته می شده‌اند، هر چند ی از آنان آرامگاه نیز بوده اند.
- برج رادکان کردکوی
- میل رادکان خراسان
- مناره ساوه
- میل نادری فهرج
- برج‌های خرقان قزوین
- مناره ساربان اصفهان
مدارس: ساختمان مدرسه در کشور ما پیشینه زیادی دارد. برخی از مدارس هم فضای آموزش داشته‌اند، هم فضای زیستن.
- دانشگاه جندی شاپور (خوزستان)
- مدرسه خان شیراز
- مدرسه غیاثیه خرگرد
- مدرسه چهارباغ اصفهان
- مسجد-مدرسه آقابزرگ کاشان
بازارها: بازارها از مهم‌ترین ساختمان های درون شهری بوده اند. بازارها در ایران نه تنها محل داد و ستد، بلکه محل تعاملات و جنبش های اجتماعی نیز بوده اند. بازارهای سنتی از اندام های گوناگون چون راسته، سرا، دالان، تیمچه و … ساخته شده بودند.
- بازار تبریز
- بازار اصفهان
- بازار کرمان
- بازار یزد
- بازار کاشان
- بازار وکیل شیراز
کاروانسراها: احداث کاروانسراها در ایران سابقه ای بس قدیمی دارد. در سرزمین ما پناهگاه ها و استراحتگاه های بین شهرها جزو شاهکارهای معماری بوده اند.
- کاروان‌سرای یزدخواست
- کاروان‌سرای مادرشاه اصفهان
- رباط شرف (سرخس)
- کاروان‌سرای دیر گچین (جاده تهران قم)
- کاروان‌سرای مهیار (در نزدیکی شهرضا)
کاخ ها: کاخ ها بناهایی هستند که با نوعی معماری عالی و مقیاس وسیع تر ساخته شده‌اند. در معماری کاخ ها تنوع فضاهای اندرونی و کیفیت نمای بیرونی اهمیت خاصی داشته است.
- کاخ های پاسارگاد
- کاخ های تخت‌جمشید
- کاخ سروستان (فارس)
- کاخ عالی قاپو قزوین
- کاخ عالی قاپو اصفهان
- کاخ هشت‌بهشت اصفهان
- کاخ عباس آباد بهشهر
- مجموعه کاخ گلستان (تهران)
- مجموعه کاخ های نیاوران
- مجموعه کاخ های سعدآباد
قلعه ها: دژها و قلعه ها پناهگاه هایی هستند که با حصار و بارو و دروازه برای دفاع در برابر دشمنان ساخته می شدند.
- قلعه ایزدخواست (فارس)
- قلعه دختر (فارس)
- تخت‌سلیمان
- قلعه الموت
- کلات نادری
- قلعه فلک الافلاک (خرم آباد)
- ارگ بم
باغ ها: باغ ایرانی، سبک منحصر به فرد و شناخته شده خود را در جهان دارد. تعدادی از این باغ های تاریخی تا به امروز باقی مانده اند.
- باغ پاسارگاد
- باغ دولت آباد یزد
- باغ فین کاشان
- باغ بهشهر
- باغ گلشن طبس
- باغ دلگشای شیراز
- باغ عفیف آباد شیراز
- باغ شاهزاده ماهان
- باغ جهان نما شیراز
- نارنجستان قوام شیراز
- باغ گلشن شیراز
پل ها: پل سازی بر بستر رودخانه ها از دوران کهن در ایران رواج داشته است. پل های تایخی مختلفی هنوز بر روی رودخانه ها باقی مانده اند.
- پل قلاتاسیان سردشت (ساسانی)
- پل دختر میانه (قیز کورپوسی)
- پل خان شیراز
- پل خواجو اصفهان
- پل الله‌وردی‌خان اصفهان
آب انبارها: یدر اقلیم گرم و خشک ایران آب از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. سازه های آبی ایران، از شاهکارهای معماری گذشته بوده اند.
- آب انبار خان یزد
- آب انبار گنجعلی خان کرمان
- آب انبار سردار قزوین
- آب انبار شش بادگیری یزد
- آب انبار سه قلو نایین
- آب انبار حاج کاظم قزوین
حمام ها: گرمابه های عمومی با تمهیدات معماری خاصی که داشته‌اند از پیشرفته ترین بناهای تاریخی هستند.
- حمام صفا (حاج کحمد رحیم) قزوین
- حمام گنجعلی خان کرمان
- حمام وکیل کرمان
- حمام خان کاشان
- حمام علی قلی آقا اصفهان
دسته‌بندی بناهای تاریخی بر اساس سبک معماری
با بررسی نقشه بناهای تاریخی، می توان آن‌ها را بر اساس سبک معماری دسته‌بندی کرد. استاد محمد کریم پیرنیا، بناهای تاریخی ایران را در سبک یا شیوه دسته‌بندی کرده است:
شیوه پارسی: نخستین شیوه معماری ایرانی است که روزگار هخامنشیان تا حمله اسکندر به ایران را در بر میگیرد. استفاده از تالارهای ستوندار، سقف تخت با تیر و ستون، سرستون های ایرانی و ساخت بنا روی سکو از ویژگی های این شیوه است. کاخ های پاسارگاد، کاخ های تخت‌جمشید، و کاخ شوش در زمره این شیوه اند.
شیوه پارتی: این شیوه پس از حمله اسکندر به ایران شکل گرفت، در دوره اشکانی و ساسانی، و تا صدر اسلام ادامه یافت. گوناگونی طرح ها، نمای قرینه معابد و کاخ ها، درونگرایی با استفاده از حیاط مرکزی، ساخت بناهای مرتفع و استفاده از طاق های منحنی و فیلپوش ها از خصوصیات معماری این دوره است. آتشکده نیاسر، کاخ سروستان، قلعه دختر فیروزآباد، کوه خواجه سیستان و کاخ خسرو قصر شیرین از بناهای این شیوه اند.
شیوه خراسانی: اولین سبک معماری پس از ظهور اسلام است که همزمان با دورۀ تاریخی امویان ، عباسیان ، صفاریان و سامانیان است. شیوۀ خراسانی در سدۀ نخست هجری پیش آمد و تا سدۀ چهارم ادامه یافت. سادگی، ارتفاع کمتر، قوس های تخم مرغی و مساجد دارای شبستان ستوندار از ویژگی های معماری این دوره است. مسجد جامع فهرج، مسجد جامع نایین و تاریخانه دامغان از بناهای این شیوه هستند.
شیوه رازی: دومین سبک معماری ایران پس از اسلام و چهارمین شیوۀ معماری ایران شیوه‌ی رازی است که همۀ ویژگیهای خوب شیوه های پیشین را به بهترین گونه داراست. در این شیوه نغزکاری شیوه پارسی و شکوه شیوه پارتی با هم پدیدار می‌شود. قوس های تیزه دار در طاق و گنبد، تاق های چهار بخش و چهار ترک و کاربندی، تزئینات آجری و ارتفاع بیشتر از خصوصیات این سبک است. گنبد قابوس، رباط شرف، گنبد سرخ مراغه، مسجد جامع یزد و مسجد جامع زواره از بناهای این شیوه هستند.
شیوه اصفهانی: شیوه‌ی اصفهانی آخرین شیوه معماری اسلامی ایران است. چنانچه گفته شد معماری بومی آذربایجان پدید آورنده سه شیوه معماری ایران از جمله اصفهانی است. پس خاستگاه اصلی این سبک شهر اصفهان نبوده ولی در آنجا رشد کرده و بهترین ساختمانها در آنجا ساخته شده است. شیوه‌ی اصفهانی در برگرفته شیوه‌هایی است که در نوشته‌های غربی به شیوه‌های صفوی ، قاجاری ، زند – قاجار نامیده شده است.
ساده شدن طرح ها و پلان ها، هندسه‌ی ساده و شکل‌ها و خط‌های شکسته، ساخت گوشه های پخ در ساختمان،
پیمون بندی و بهره گیری از ابزار و اندازه های یکسان در ساختمان سازی در این شیوه دنبال شد. میدان نقش‌جهان اصفهان و بناهای پیرامون آن، مسجد وکیل شیراز، مسجد-مدرسه آقا بزرگ کاشن و کاخ شمس العماره تهران از بناهای این دوره اند.
موقعیت جغرافیایی بناهای تاریخی ایران
بناهای تاریخی در اقلیم های مختلف ایران، در عین بهره داشتن از اصول معماری ایرانی، خصوصیات بومی مختص خود را دارند. بوم آورد بودن، به معنای استفاده از شیوه‌ها و مصالح محلی، از خصوصیات معماری تاریخی ایران است.
بناهای تاریخی اصفهان، بناهای تاریخی خراسان، بناهای تاریخی تهران و یا بناهای تاریخی خطه شمال ایران در عین ایرانی بودن هر کدام سبک بومی و مصالح مرتبط با خود را داشته‌اند. بناهای تاریخی در نقاط مختلف ایران خود را با اقلیم کویر، معتدل و مرطوب، گرم و مرطوب و یا کوهستانی هماهنگ کرده‌اند تا بیشترین آسایش را برای مردمان فراهم کنند.
به عنوان مثال از بناهای تاریخی تهران می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- مسجد جامع بازار تهران
- کوشک احمدشاهی
- کاخ شمس العماره
- کاخ عشرت آباد
- مدرسه مروی
- کاخ ابیض
- عمارت مسعودیه
- کاخ صاحبقرانیه
- عمارت باغ فردوس
- خانه وثوق الدوله
- کاخ دارآباد
- مسجد حاج رجبعلی
- کاخ سبز
- مسجد شهید مطهری
- بارگاه شاه عبدالعظیم (ع)
- خانه تاریخی امام جمعه
- خانه مشیرالدوله پیرنیا
- عمارت بادگیر کاخ گلستان
- مسجد-مدرسه معیرالممالک
- عمارت کاظمی
- حمام نواب
