تاریخچه خط

بد نیست بدانیم که خط فارسی از چه زمانی پیدا شد و چگونه رو به کمال رفت و شایستگی آن را پیدا کرد که آثار بر جسته ای را در خود بپرورد و به قلمرو ادبیات جهان پیشکش کند .

می دانیم که بشر در آغاز ، نوشتن نمی دانست و مقصود خود را تنها با گفتار ، آن هم در حد نیازهای آن روز ادا می کرد . تاریخ پیدایش خط به درستی معلوم نیست ، این اندازه روشن است که نخستین نوشتارهای انسان ، بسیار ساده و ابتدایی بوده است به این معنی که با طرزی به دور از ظرافت تصویر چیزها را می کشیدند و به این ترتیب مقصود خود را به دیگران می فهماندند . به این نوع خط خط تصویری می گویند که هنوز در میان برخی از اقوام ، نشانه هایی از آن بر جای مانده است .

خط تصویری به تدریج تکامل پیدا کرد پس از گذشتن از مرحله علامت نویسی ( معنی نگاری ) به مرحله الفبایی قدم گذاشت . الفبا برای اولین بار در میان فنیقیها یعنی اقوامی که حدود سه هزار سال قبل از میلاد در سرزمین فنیقی ( لبنان کنونی و حوالی آن ) سکونت داشتند رواج پیدا کرد و از آن جا به سایر جاها پراکنده شد .

ایرانیان چند صد سال پیش از میلاد یعنی در دوره پادشاهی مادها ، علامتهای میخی بابلی را اقتباس کردند و از آن به مانند فنیقیها ، الفبایی مستقل ترتیب دادند .

خط میخی

الفبایی که ایرانیان در عهد باستان به کار می بردند خط میخی نام نهاده اند . این نامگذاری از آن جهت بوده است که برای نوشتن آن از میلاه آهنی کوچک یا چوبی شبیه به میخ ، استفاده می کردند و خطهایی که با آن بر لوحه های گلی نقش می کردند ، شبیه به میخ بود . این خط که می توان آن را خط هجایی نامید دارای سی شش حرف ( هجا ) بود و از چپ به راست نوشته می شد . تمام سنگ نوشته های بازمانده از عصر هخامنشی به این خط است.

میخی سومری را غالب پژوهشگران نخستین گونهٔ خط در غرب آسیا می‌شمارند. سومریان (حدود ۳۰۰۰ تا ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد) با ابداع خط میخی دوره‌ای را آغاز کردند که به عنوان آغاز خط نویسی شهرت دارد و همچنین اولین مدارک نگارشی بشر که به صورت لوحهای گلین برجای مانده متعلق به تمدن‌های میانرودان است.به‌تازگی برخی همچون دکتر عبدالمجید ارفعی بر اینکه سومریان مخترع خط در این منطقه بوده‌اند را زیر پرسش برده اند. این گروه برای این نظریه دو دلیل می‌آورد، یکی این که برخی نام‌های شهرهای سومری به گونهٔ هزوارش هستند که نشان می‌‌دهد که از زبان و خط دیگری گرفته شده و دلیل دیگر پیدا شدن اسنادی در جیرفت و شهر سوخته در خاور ایران به خط میخی آغازین است که کهن تر از خط سومری هستند .

خط میخی هخامنشی به احتمال زیاد توسط داریوش بزرگ ایجاد شده است. می‌گوییم به احتمال زیاد چون که کتیبه‌هایی از شاهان محلی (پارسی) هخامنشی (اجداد داریوش) چون آریارمنا و نیز کتیبه‌ای کوتاه منتسب به کوروش یافت شده‌اند. اما صاحب‌نظران معتقدند که این کتیبه‌ها (و لوحها) همه بعد از سلطنت داریوش نوشته شده‌اند.

رمزگشایی میخی هخامنشی و اهمیت آن در شرقشناسیخط میخی هخامنشی به خاطر سادگی اولین نوع خط میخی بود که رمزگشایی شد. به طور خلاصه روند خوانش مجدد به صورت زیر بود. از میان شاهان هخامنشی تنها کسی که پدرش شاه نبود داریوش بود.

خط اوستایی

تاریخ اختراع خط اوستایی را که آن هم در اصل از خطوط سامی گرفته شده بود اواخر دوره ساسانی دانسته اند که از آن برای نوشتن متون دینی مربوط به آیین زردشتی ، به ویژه کتاب اوستا ، استفاده می شد . خط اوستایی مانند اغلب خطوط سامی از راست به چپ نوشته می شد و چهل وچهار حرف داشت . کتاب دینی زردشتیان اوستا ست که اصل آن در زمان حمله اسکندر به ایران از میان رفته است و اوستای موجود در دوره های بعد گردآوری و تنظیم شده است .

اوستای موجود ، از پنج کتاب به نامهای یسنا ، پشتها ، ویسپرد ، وندیداد و خرده اوستا ، تشکیل شده است و جملگی حاوی نیایش اهورامزدا ، خدای بزرگ و بی همتا ، ایزدان و فرشتگان ، ستایش پاکی و نیکی و راست کرداری ، نکوهش دیوان واهریمنان و همچنین شامل دستورها و احکام و دکرهای مذهبی است و در بخشهایی از آن ، به ویژه یشتها ، اخبار تاریخی و داستانها و روایات آمده است .

خط پهلوی

خطی را که ایرانیان در عصر اشکانی و ساسانی به کار می بردند و تا چند قرن بعد از اسلام هم در گوشه و کنار ولایات شرقی ایرانیان برای نگارش آثار فکری و فلسفی مربوط به آیینهای پیش از اسلام ، به کار می رفته است ، خط پهلوی می نامند . کلمه پهلوی اصلا از واژه پرثو گرفته شده است که اسم قوم اشکانی بوده است . خط پهلوی که قسمت عمده ادبیات پارسی میانه بدان نوشته شده دارای اصلی آرامی است . این خط بیسا و دو حرف ( هجا ) داشته و به مانند اوستایی از راست به چپ نوشته می شده است .

خط عربی

به درستی روشن نیست که خط عربی از چه تاریخی برای نوشتن فارسی به کار رفته . قدیمی ترین کتابی که به خط فارسی امروزه در دست است و در تاریخ کتابت آن شکی نیست ، کتابی است در زمینه پزشکی به نام ( الابنیه عن حقایق الادویه ) که در سال ۴۴۷ ه.ق اسدی توسی آن را نوشته است . اما پیش از این تاریخ هم خط عربی برای نوشته های فارسی به کار می رفته است . در قرنهای اولیه اسلامی ، فارسی را همزمان با خطهای عبری ، مانوی و پهلوی هم می نوشتند .

استفاده از خط عربی برای زبان فارسی در هر دوره ای که آغاز شده باشد ، گام بزرگی بوده است در جهت نزدیک کردن زبان و فرهنگ توده های مردم ایران به دیانت مقدس اسلام ، این پیوند خجسته بنیانهای اندیشه ایران اسلامی را استوار کرد و اولین آثار شعر و نثری هم که به این زبان پدید آمد . در واقع ، همین خصلت را در خود منعکس کرده است .

عکس : آرشیو