سلسله زندیه ؛ حکومت وکیل‌ الرعایا

مختصری از تاریخ سلسله زندیه

_{منبع عکس: ناشناس}

بعد از مرگ، نادرشاه افشارسرزمین ایران صحنه کشمکش‌های داخلی شد. از مهم‌ترین کسانی که در این دوره به فکر سلطنت بودند، می‌توان به میرحسن خان خراسانی حاکم اصفهان، سرافراز بیگ خدابنده‌لو در همدان، کائید کلبعلی در بروجرد، حسین خان زنگنه در کرمانشاه و مصطفی خان شاملو اشاره کرد.

مصطفی خان شاملو که به‌همراه مهدی خان استرآبادی از سوی نادر به سفارت عثمانی رفته بود، هنگامی که خبر قتل نادرشاه را شنید، قصد داشت با کمک ۱۰ هزار سرباز ترک، ایران را تصرف کند؛ ولی عثمانی‌ها کمکی به او نکردند. بعد از حذف افراد ذکر شده از صحنه سیاسی، افراد دیگری روی کار آمدند که عبارت بودند از احمدخان ابدالی در شرق ایران، آزادخان افغان در آذربایجان و کردستان، ابوالفتح خان و علیمردان خان در اصفهان، محمد حسن خان قاجار در ایالات ساحلی دریای خزر و کریم خان زند در غرب ایران.

پادشاهان معروف زندیه

کریم خان زند

_{منبع عکس: ناشناس}

طایفه زند به دستور شاه عباس اول، از دامنه‌های زاگرس به حوالی پری و کماژن نزدیک ملایر کوچ داده شد. طایفه زند به سه تیره زند بگله، زند هزاره و زند خراجی تقسیم می‌شدند.کریم خان زند (کریم توشمال) از تیره زند بگله بود. در دوره افشاریه، کریم خان زند و برادرش صادق خان در رکاب ابراهیم شاه افشار می‌جنگیدند. مهم‌ترین حوادث دوره کریم‌خان زند عبارت‌اند از:

جنگ با حاکم همدان: کریم خان زند در دوره حکومت ابراهیم شاه افشار، در نخستین جنگ خود، مهرعلی خان تکلو حاکم همدان را شکست داد. کریم خان با چند پیروزی دیگر بر حاکمان محلی، محدوده قدرت خود را افزایش داد.

جنگ کهریز: علی‌مردان خان بختیاری با کمک کریم خان زند به سوی قلمرو ابوالفتح خان، حاکم شاهرخ افشار بر اصفهان و عراق عجم، لشگر کشید و در سال ۱۱۶۳ هجری قمری با شکست قوای ابوالفتح خان در جنگ کهریز، اصفهان را تصرف کرد.

پیمان سه جانبه: در سال ۱۱۶۳ هجری قمری بین کریم خان، ابوالفتح خان و علیمردان خان بختیاری در اصفهان اتحاد سه جانبه‌ای منعقد شد. طبق این توافقنامه، یکی از نوادگان شاه سلطان حسین صفوی به نام شاه اسماعیل سوم به تخت سلطنت نشست و علیمردان خان وکیل الدوله او شد. ابوالفتح خان، حاکم اصفهان شناخته شد و کریم خان زند به فرماندهی سپاه و سمت سرداری کل عراق رسید. وقتی کریم خان از اصفهان خارج شد، علی مردان خان، ابوالفتح خان را کشت و اصفهان و شیراز را تصرف کرد. به این ترتیب اتحاد سه گانه از بین رفت.

جنگ چهارمحال: کریم خان زند در سال ۱۱۶۵ هجری قمری در جنگ چهارمحال بر علیمردان خان پیروز شد و اصفهان و شیراز را تصرف کرد. بر اثر این پیروزی، شاه اسماعیل سوم به اردوی کریم خان زند پیوست. علیمردان خان با به سلطنت رساندن فردی به نام شاه سلطان حسین ثانی، جنگ‌های خود را با کریم خان ادامه داد؛ اما در نهایت به دست افراد خاندان زند به قتل رسید.

 

جنگ دوآب: یکی دیگر از دشمنان کریم خان زند، آزاد خان افغان بود. آزاد خان افغان از اهالی کابل، به خدمت نادر پیوست و پس از شکست ابراهیم خان افشار از شاهرخ افشار، در قسمتی از آذربایجان به حکومت پرداخت. او در دوران حکومت خود، جنگ‌های متعددی در ارومیه با محمد حسن خان قاجار انجام داد و سپس در نواحی مرکزی ایران وارد جنگ با کریم خان زند شد. فتحعلی خان افشار، سردار آزاد خان افغان در سال ۱۱۶۷ هجری قمری در دو جنگ دوآب و قمشه سپاهیان کریم خان زند را در هم کوبید.

 

جنگ‌های کتل کمارج و خشت: کریم خان زند در سال ۱۱۶۸ هجری قمری در دو جنگ کتل کمارج و خشت سپاهیان آزادخان افغان را شکست داد.

جنگ با محمد حسن خان قاجار: یکی دیگر از دشمنان کریم خان زند، محمد حسن خان قاجار بود که در سواحل دریای خزر قدرت را در دست داشت. کریم خان، ابتدا در دو جنگ کزاز و کلون‌آباد از سپاه قاجاریه شکست خورد. سرانجام در سال ۱۱۷۲ هجری قمری، شیخ علی خان زند، سردار کریم خان در حین فرار به دست یکی از افراد طایفه یخاری باش کشته شد.

_{منبع عکس:wikipedia}

شورش حسینقلی خان قاجار: بعد از کشته شدن محمد حسن خان قاجار، دو پسرش به نام‌های آقا محمدخان قاجار و حسینقلی خان قاجار معروف به جهانسوز در دربار کریم خان می‌زیستند. کریم خان حکومت دامغان را به حسینقلی خان قاجار سپرد. این حاکم جدید، در دامغان شورش کرد. زکی خان و علی‌محمد خان زند سردار کریم خان، شکست‌های سختی به حسینقلی خان قاجار وارد کردند. حسینقلی خان سرانجام به دست غلامانش کشته شد.

اعراب بنی کعب: اعراب بنی کعب به رهبری شیخ سلمان، در دوره کریم خان زند به‌دلیل تعدیات والی بغداد از اروندرود گذشتند و در شادگان خوزستان ساکن شدند. شیخ سلمان بارها برای ضربه زدن به والی بغداد، مزاحمت‌هایی در خلیج فارس برای عثمانی‌ها ایجاد کرد. والی بغداد به کریم خان زند قول داد در صورت حمله کریم‌ خان به شیخ سلمان، به او کشتی و آذوقه برساند.

کریم خان به اروندرود لشگر کشید؛ ولی به‌علت اطاعت شیخ سلمان از ایران و عدم اجرای تعهدات ترک‌ها، او را عفو کرد و به شیراز برگشت و تا آخر عمر شیراز را ترک نکرد. شیخ سلمان مزاحمت‌های دیگری برای عثمانی‌ها و انگلیسی‌ها ایجاد کرد. انگلیسی‌ها با عثمانی‌ها علیه شیخ سلمان متحد شدند؛ اما در جنگ خورموسی شکست سختی از شیخ سلمان خوردند.

تجارتخانه‌های زندیه: در دوره زندیه، تجارت خلیج فارس در دست انگلیسی‌ها و هلندی‌ها بود. در سال ۱۱۷۳ هجری قمری، فرانسوی‌ها برای رقابت با انگلیسی‌ها تجارتخانه خود را از بندعباس به بصره، که در دست عثمانی‌ها بود، منتقل کردند. هلندی‌ها نیز دارالتجاره خود را از ایران به خاک عثمانی منتقل کردند. کریم خان زند برای جلوگیری از صدمات بیشتر تجارت خلیج فارس، که با رفتن انگلیسی‌ها و هلندی‌ها ایجاد شده بود، در سال ۱۱۷۷ هجری قمری، انگلیسی‌ها را به خاک ایران بازگرداند و حق انحصار تجارت بوشهر را به آن‌ها واگذار کرد؛ اما انگلیسی‌ها در سال ۱۱۸۳ هجری قمری مجددا به‌علت ناامنی داخلی و تعدیات شیوخ اطراف به بصره بازگشتند.

_{عکس از: ساسان یگانه}

حمله به عمان: کریم خان زند در سال ۱۱۸۰ هجری قمری، زکی خان زند را مامور تصرف مسقط و عمان کرد. زکی خان زند به‌علت سهل‌انگاری‌های خود در هرمز، به دست شیخ عبدالله بنی معین اسیر شد. شیخ هرمز، زکی خان را در ازای آزادی پسرش که در شیراز به‌عنوان گروگان می‌زیست، آزاد کرد. بدین ترتیب لشکرکشی به عمان با شکست مواجه شد.

شورش میرمهنا: میرمهنا، شیخ بزرگ بندر ریگ بود که اغتشاشاتی در سواحل خلیج فارس ایجاد کرد. کریم‌خان زند، زکی خان را مامور سرکوب میرمهنا کرد. میرمهنا از مقابل نیروهای زکی خان به جزیره خارک گریخت. هلندی‌ها در سال ۱۱۶۷ هجری قمری به‌وسیله رئیس تجارتخانه هلندی‌ها به نام کنیپ هاوزن، جزیره خارک را تصرف کرد و آنجا را مرکز صید و تجارت خود قرار داد. میرمهنا با تحریک انگلیسی‌ها به هلندی‌ها حمله و قلعه آن‌ها را در جزیره خارک تصرف کرد و عده بسیاری از هلندی‌ها را به قتل رساند. با تصرف جزیره خارک به دست میرمهنا، نقش هلندی‌ها در خلیج فارس برای همیشه از بین رفت.

میرمهنا در ادامه درگیری‌های خود با انگلیسی‌ها و زکی خان، تاب مقاومت نیاورد و به بصره گریخت و در آنجا به دست عمال عثمانی کشته شد. بعد از کشته شدن میرمهنا، جزایر خارک و خارکو به قلمرو کریم خان زند ضمیمه شد. حسن سلطان به حکومت جزیره خارک منصوب شد و امتیاز انحصار تجارت این جزیره، به انگلیسی‌ها داده شد.

منبع عکس: ناشناس

فتح بصره: کریم خان زند فقط یکبار قوای نظامی به جنگ با همسایگان خود فرستاد، آن هم به‌منظور فتح بصره بود. سختگیری والی بغداد نسبت به زوار ایرانی، عدم کمک والی بغداد در حمله کریم خان به قبیله بنی کعب، عدم اجازه عبور نیروهای ایرانی از خاک بصره برای حمله به عمان از سوی والی بغداد، قتل میرمهنا توسط عثمانی‌ها، اشاعه طاعون در بغداد و مرگ چند زائر ایرانی و ضبط اموال آنان توسط والی بغداد، درگیری‌های قبایل کرد بابان در مرز کردستان با عثمانی‌ها و انتقال تجارتخانه انگلیسی‌ها از بوشهر به بصره و تضعیف اقتصاد بنادر ایرانی، از علل خشم کریم‌خان زند نسبت به عمر پاشا والی بغداد و حمله به بصره بود.

_{منبع عکس: ناشناس}

کریم خان سردار خود صادق خان زند معروف به استظهارالدوله را روانه فتح بصره کرد. ناصرخان آل مذکور حکمران بوشهر، بحرین و اعراب قبیله بنی کعب در حمله به بصره، صادق خان زند را همراهی کردند. در هنگام محاصره بصره که حکومت آن در دست سلیمان آقا بود، انگلیسی‌ها تجارتخانه خود را به کویت انتقال دادند. در همین زمان، سلطان عثمانی شخصی به نام محمد وهبی را به دربار کریم خان در شیراز فرستاد و خواستار ترک محاصره شد؛ اما کریم خان نپذیرفت.

بصره سرانجام در سال ۱۱۹۰ هجری قمری به تصرف صادق خان زند درآمد. بعد از فتح بصره، علی محمد خان زند به حکومت بصره منصوب شد؛ اما به‌زودی توسط اعراب بصره کشته شد. صادق خان زند بار دیگر از شیراز به بصره آمد اوضاع را آرام ساخت؛ ولی در همین زمان کریم خان مرد و صادق خان برای دعوی سلطنت به شیراز بازگشت و عثمانی‌ها به‌راحتی در سال ۱۱۹۳ هجری قمری بصره را تصرف کردند.

زکی خان زند

زکی خان، ابوالفتح خان پسر کریم خان را به سلطنت برداشت؛ اما طولی نکشید که محمدعلی خان پسر دیگر کریم خان با او شریک شد و زمام امور را در دست گرفت. صادق خان زند برادر کریم خان مدعی دیگر سلطنت بود. او در جنگ ارسنجان، سپاهیان زکی خان را به فرماندهی محمدحسین خان زند شکست داد و سردار زکی خان را به قتل رساند. زکی خان بعد از ۱۰۰ روز حکومت، به‌علت سختگیری بر مردم اصفهان، به دست اطرافیانش در ایزدخواست کشته شد.

جعفر خان زند

_{منبع عکس:wikipedia}

جعفرخان پسر صادق خان زند بود که به دست صید مراد خان زند و حاجی علی قلی خان و ابراهیم خان کشته شد. از این تاریخ به بعد، ایران عرصه تاخت و تاز مدعیان سلطنت بود تا اینکه لطفعلی خان زند روی کار آمد.

لطفعلی خان زند

_{منبع عکس: ناشناس}

شیخ ناصر آل مذکور حاکم بوشهر در به قدرت رسیدن لطفعلی خان زند او را یاری کرد. جنگ هزاربیضا یکی از مهم‌ترین حوادث دوره حکومت لطفعلی خان زند بود. در زمانی که خوانین زند به جان هم افتاده بودند، آقا محمد خان قاجار در شمال ایران در حال افزایش قدرت خود بود. اولین برخورد نظامی لطفعلی خان زند با آقا محمدخان در سال ۱۲۰۳ هجری قمری در هزار بیضا رخ داد. این جنگ به‌دلیل سستی محمدخان زند، عموی لطفعلی خان، به شکست زندیه انجامید.

جنگ قبله: این جنگ در سال ۱۲۰۶ هجری قمری میان لطفعلی خان زند و جان محمد خان قاجار، سردار آقا محمد خان قاجار رخ داد که به شکست نیروهای قاجار انجامید.

جنگ شهرک: این جنگ در سال ۱۲۰۶ هجری قمری میان لطفعلی خان زند و آقا محمد خان قاجار رخ داد که به‌دلیل خیانت میرزا فتح‌الله اردلانی به شکست لطفعلی خان زند انجامید. بعد از این شکست، حاج ابراهیم خان کلانتر با بستن دروازه‌های شیراز به روی ارباب خود خان زند، سبب فرار لطفعلی خان به کرمان شد. آقامحمد خان قاجار با فتح کرمان در سال ۱۲۰۹ هجری قمری و کشتن لطفعلی خان زند، به عمر سلسله زندیه خاتمه داد.

اوج قدرت سیاسی سلسله زندیه

اوج قدرت سیاسی سلسله زندیه، در دوره کریم خان زند بود. کریم خان سلسله زندیه را تاسیس کرد و آن را توسعه داد. او خود را وکیل‌الرعایا نامید و از به کار بردن عنوان پادشاه برای خود، خودداری کرد. کریم خان زند، ساده زندگی می‌کرد و به تجملات علاقه‌ای نداشت. او بیشتر سرمایه خود را صرف نیروهای کشور کرد. کریم خان زند علاقه‌مند بود مردم در رفاه زندگی کنند.

از اخلاق حسنه او داستان‌های بسیار گفته شده است. بزرگترین بیماری طاعون در دوره او رخ داد. این بیماری سبب شد که حدود دو میلیون نفر از جمعیت ایران در دوره کریم خان زند، درگیر شوند و جان خود را از دست بدهند.

فرهنگ و اعتقادات زندیه

منبع عکس: ناشناس

در دوره حکومت کریم خان زند، آرامش بر کشور حکم‌فرما بود. او به مذهب تشیع گرایش داشت؛ اما تلاشی برای احیای سازمان مذهبی رایج در دوره صفویه نکرد. در این دوره، وضع علمای شیعه بهبود یافت و اماکن مذهبی حرمت و توجه ویژه‌ای یافتند. علمای شیعه در دوره حکومت کریم خان زند، قدرت سیاسی نداشتند. در این دوره، بنای مسجد وکیل نشان‌دهنده ماهیت شیعی حکومت کریم خان زند است.

کریم خان زند از تسامح مذهبی برخوردار بود. او با پیروان ادیان دیگر مدارا می‌کرد. علمای شیعه در پرتو تسامح و امنیتی که ایجاد شده بود، از عتبات به ایران بازگشتند. وجود سکه‌هایی با نام امام دوازدهم در دوره کریم خان و توجه به مراسم‌های عزاداری در ماه محرم، نشان‌دهنده توجه و ارادت کریم خان زند به مذهب تشیع است.

کریم خان زند با ایجاد محیطی آرام، زمینه را برای رشد فرهنگ و ادب فراهم کرد. او خود به شعر و ادبیات علاقه نداشت؛ اما در دوره او، شعرا و نویسندگان بسیاری که در نهان فعالیت داشتند، از گوشه انزوا بیرون آمدند و تشکیل مجالس ادبی را از سر گرفتند. در این دوره، سبک عراقی در ادبیات دوباره از سر گرفته شد. این عصر، همان دوره‌ای است که محمدتقی بهار آن را دوره بازگشت ادبی نام نهاده است.

_{منبع عکس: دیجی‌کالا}

با روی کار آمدن کریم‌خان زند، کشور پر از هرج و مرجی بود که بعد از قتل نادر در کشور ایجاد می‌شد. این اوضاع، سبب آسیب دیدن اقتصاد و بازرگانی شده بود. کریم خان برای رونق مجدد بازار، تلاش بسیار کرد و موفق شد تجارت و بازرگانی را از سر گرفته و شرایط آن را بهبود دهد. کریم خان زند برای رونق تجارت دو گام مهم برداشت، او ابتدا امنیت را در خلیج فارس فراهم کرد و سپس با عقد قراردادهای بازرگانی با دولت انگلستان، تلاش کرد تا اقتصاد و روابط تجاری را رونق دهد. او همچنین تلاش‌های بسیاری انجام داد تا طلای کمتری از طریق تجارت خارجی از کشور خارج شود.

دربار کریم خان زند، یکی از ساده‌ترین دربارهای شاهان ایران بود. او خود را وکیل مردم نامید و دستگاه ادرای عریض و طویل خاصی نداشت. دستگاه نظامی زند نیز شامل ارتشی بود که به نیروی زمینی محدود می‌شد. در این زمان، نیروی دریایی ایران، قدرت چندانی نداشت که بتوان آن را یک واحد نظامی بزرگ یا متمرکز دانست. نیروی دریایی ایران در آن زمان، به چند کشتی جنگی نادرشاه محدود می‌شد.

جاهای دیدنی به‌جای مانده از سلسله زند

_{منبع عکس: ناشناس}

در دوره زندیه، معماری، پیشرفت قابل ملاحظه‌ای داشت. ویژگی بناهای این دوره آن بود که سقف بناها به‌صورت گنبدی پهن ساخته می‌شد. در مناطق مرطوب نیز، سقف‌ها با سفال‌های برنج و دیوارها نیز با پوشش آجر ساخته می‌شدند. خانه‌ها دو طبقه بود و معمولا بالکن داشتند. دیوارها نیز از بیرون و داخل بنا، با گچ پوشیده می‌شدند. طاقچه‌هایی برای خانه‌ها در نظر گرفته می‌شد که وسایل خانه را در آن نگهداری می‌کردند.

خانه‌های افراد ثروتمند یا دولت‌مردان، خانه‌هایی بزرگ با شیشه‌های رنگی بودند. پنجره این خانه‌ها به‌سمت جنوب باز می‌شد و حیاط‌های بزرگ داشتند. خانه‌ها طوری داخل حیاط ساخته می‌شدند که از خانه همسایه دید نداشته باشند. این خانه‌های بزرگ و جا دار با وسایل شیک و تابلوهای نقاشی بزرگ تزیین می‌شدند.

ساکنان منزل برای دسترسی به وسایل مورد استفاده، آن‌ها را در جاهای مخصوص و مشخص قرار می‌دادند. اتاق‌ها با حصیر، نمد و زیلو فرش می‌شدند و مورد استفاده قرار می‌گرفتند. برخی بناهای تاریخی به‌جای مانده از دوره زندیه عبارت‌اند از:

بازار وکیل

کریم خان زند با دیدن بازار شهر لار، بر آن شد تا بازاری با همان معماری در شهر شیراز بنا کند. او قصد داشت تا از این طریق، کسب و کار اقتصادی مردم را رونق دهد. کریم خان زند در سال ۱۱۷۲ هجری قمری، دستور داد بازار وکیل را بسازند و بازار وکیل بعد از گذشت ۲۱ سال در ۱۱۹۳ هجری قمری، مراحل پایانی خود را گذراند.بازاروکیل از ورودی‌های مختلفی برخوردار است.

ورودی‌های بازار یکی در خیابان طالقانی و دیگری خیابان لطفعلی خان زند باز می‌شوند. حجره‌های بازار وکیل برای استفاده اقتصادی، بازرگانی، تجارت داخلی و خارجی مورد استفاده قرار گرفتند. در زمان زندیه، بازار وکیل، مرکز اقتصادی پایتخت وقت ایران شد.

_{منبع عکس: ناشناس}

بازار وکیل، شامل قسمت‌های مختلفی است که هر بخش آن، بر طبق مشاغلی که در آن وجود داشتند، نام گذاری می‌شدند. بخش‌های مختلف این بازار عبارت‌اند از بازار بزازان، بازار کلاهدوزها، بازار مسگرها. اکنون بازار اصالت خود را حفظ کرده است و خریدوفروش در آن جریان دارد؛ اما نام بخش‌هایی از آن تغییر کرده که روی تابلوهای راهنما، برای بازدیدکنندگان بازار، مشخص شده است.

بازار وکیل از آجر، گچ و آهک ساخته شده و ستون‌های آن نیز از جنس سنگ‌های تراشیده شده هستند. ساختمان بازار وکیل، یکی از محکم‌ترین ساختمان‌های معماری ایران است که تا به امروز بنا شده است. سقف بازار، پیشتر ارتفاعی در حدود ۱۱ متر داشت. در حال حاضر ارتفاع آن به‌دلیل خاک‌هایی که در کف بنا ریخته شده، یک متر از قبل، کمتر شده است.

مسجد وکیل

_{منبع عکس: ناشنا}

مسجدوکیل در غرب بازار وکیل قرار گرفته است. این مسجد زیبا به دستور کریم خان زند ساخته شد. طرح این مسجد، طرحی دو شبستانی دارد که معماری شبستان‌های آن، بسیار زیبا و جذاب هستند. شبستان‌های مسجد وکیل به شبستان جنوبی و شبستان شرقی معروف هستند. مسجد وکیل در سال ۱۱۸۷ هجری قمری ساخته شد.

مسجد وکیل با معماری جذاب و کم‌نظیر خود، کتیبه‌هایی دارد که به خط نستعلیق، ثلت و نسخ  نوشته شده‌اند. مسجد وکیل شیراز بسیار تحسین‌برانگیز بوده و از معماری بسیار ستودنی برخوردار است.

این مسجد، جلوه‌ای از زیبایی‌های فرهنگی و هنری معماری دوره زندیه را به نمایش می‌گذارد. رنگ‌های زیبای به کار رفته روی دیوارهای مسجد و میناکاری‌های روی آن و کاشی‌کاری‌های مسجد، بسیار جذاب و چشم‌نواز هستند. این مجموعه را پیر لوتی در سفرنامه اصفهان به یک کاخ فیروزه‌ای تشبیه کرده که در نوع خود بی‌نظیر است.

ارگ کریم خان زند

_{منبع عکس: ناشناس}

ارگ کریم خان، یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های دیدنی شهر شیراز است. این بنای عظیم را کریم خان زند در سال ۱۱۸۰ هجری قمری ساخته است. او بعد از رسیدن به قدرت، شیراز را مقر فرمانروایی خود قرار داد و تصمیم گرفت آن را مانند اصفهان پایتخت صفویه، باشکوه کند. او میدانی وسیع در شمال شیراز بنا بنا کرد تا مانند میدان نقش جهان اصفهان، شکوه و عظمت حکومت زندیه را نشان دهد. در ضلع شمالی این میدان، دیوانخانه کریم خان زند، در ضلع شرقی آن، بازار وکیل و کاروان‌سراهای دیگر و در جنوب این میدان، مسجد و حمام وکیل و در جنوب و غرب میدان، ارگ و اندرونی قرار دارند.

ارگ کریم‌خان زند در دوره‌های مختلف، کاربردهایی متنوع داشت. این ارگ در گذشته مرکز سلطنت کریم خان بود؛ اما در دوره قاجاریه، آقا محمد خان در حمله به شیراز، آن را تخریب کرد. بعد از آن نیز بسیاری از بناهایی را که کریم خان ساخته بود، به‌دلیل خصومت شخصی با او، ویران کرد. به‌دنبال این خرابی‌ها، حصار شهر شیراز نیز جان سالم به در نبرد و ویران شد؛ اما بنای ارگ از تخریب محفوظ ماند و از آن برای استانداری استان فارس استفاده شد.

_{منبع عکس: ناشناس}

مساحت ارگ کریم خان در حدود ۱۳ هزار متر مربع است. در ساخت بنای ارگ، هنرمندان بسیاری حضور داشته‌اند که این بنا را با مواد و مصالح مناسب در زمانی کم به پایان بردند. معماری ارگ کریم خان زند از نوع معماری درون‌گرا است. بیرون بنا بسیار ساده و درون آن، تزییناتی زیبا به کار رفته است. بالای سردر بنا، یک ارگ کاشی‌کاری جذاب و بسیار زیبا واقع شده که تزییناتی ظریف دارد و هفت رنگ در آن به کار رفته است. در این کاشی‌کاری، تصاویری از هفت خوان رستم در شاهنامه دیده می‌شود که در دوره قاجاریه به بنا افزوده شده است.

بخش مسکونی ارگ، در قسمت شمال، جنوب و غرب بنا واقع است. هر ضلع بنا یک ایوان ستون‌دار با ستون‌های سنگی دارد. در عصر قاجاریه، ستون‌های اصلی ایوان‌ها در غرب و جنوب برداشته شدند و ستون‌هایی چوبی که به‌صورت مارپیچ تزیین شده بودند، جای آن‌ها را گرفتند.

در دو طرف ایوان و در میان تالارها نیز، دو راهرو و ۶ اتاق دیده می‌شود. تالار ارگ کریم خان، دارای ارسی‌هایی با شیشه‌های رنگی است. درب این ارسی‌ها به‌صورت عمودی، باز و بسته می‌شود. سقف تالار بنای ارگ، دوپوش است و یک سقف کاذب با فاصله سقف اصلی نیز در آن کار شده، که سقف داخلی بنا، با مقرنس‌هایی از گچ، نقاشی و تذهیب‌های زیبا تزیین شده است. این نقاشی‌ها از عصر صفویه الگو گرفته‌اند و در رسم آن‌ها برخی مواد معدنی مانند طلا و جیوه استفاده شده است.

باغ تکیه هفت تنان

_{منبع عکس: ناشناس}

باغ تکیه هفت تنان یکی از آثار به‌جای مانده از دوره زندیه است که در کنار کوه چهل مقام و در کنار آرامگاه حافظ واقع شده است. این باغ جزو قدیمی‌ترین مکان‌های شهر شیراز است. اگرچه پیشینه این باغ به پیش از دوره زندیه می‌رسد، ساختمان باغ منسوب به کریم خان زند است. وجه تسمیه نام این باغ نیز از نام هفت عارف مدفون شده در صحن باغ گرفته شده است که روی قبر هر یک از آن‌ها، یک سنگ بزرگ بدون کتیبه گذاشته‌اند.

از جاذبه‌های این عمارت، تالار داخل بنا است که سقف آن روی دو ستون بزرگ قرار دارد و در طاقچه‌های آن، پنج مجلس روی گچ، نقاشی شده است. این نقاشی‌ها در دوره زندیه رسم شده‌اند و حوض بزرگی نیز در وسط عمارت اصلی آن به چشم می‌خورد.

سلسله زندیه را کریم خان زند تشکیل داد. این سلسله در حدود ۴۱ سال در ایران حکومت کردند. کریم خان در طول حکومت خود از نام وکیل الرعایا استفاده کرد. او برای توسعه روابط خارجی، پیشرفت اقتصاد ایران و ایجاد امنیت، تلاش‌های بسیار زیادی انجام داد. در سایه امنیت ایجاد شده در عصر او، علاوه بر اقتصاد، معماری و فرهنگ نیز توسعه یافت.

معروفترین پادشاهان سلسله زند، یکی کریم خان زند، موسس این سلسله و دیگری لطفعلی خان زند، پایان دهنده سلسله زند بود. کریم خان زند به واسطه تاسیس سلسله زندیه و رشد و توسعه آن، توانست شهرت قابل توجهی پیدا کند. لطفعلی خان زند، آخرین پادشاه این سلسله نیز به رغم تلاش‌های بسیاری که داشت، نتوانست حکومت خود را نجات دهد و آن را به آقامحمدخان قاجار تحویل داد.