سیزده‌بدرهای قدیم این شکلی برگزار می‌شد/ سیزده‌بدر، سالِ دگر، خونه شوهر!
گزارش‌ها و اطلاعاتی در تاریخ معاصر ایران، از مراسم سیزده‌بدر قدیم وجود دارد، ولی از همه بهتر «عبدالله مستوفی» گزارش داده است از اجرای این آیین هزاران ساله ایرانی‌ها در اواخر دوره قاجار. او در کتاب «شرح زندگانی من» شرح مفصلی از مراسم نوروز ارائه می‌کند و ابتدای سخن پُز هم می‌دهد که: «از ملل زنده و مرده عالم فقط نیاکان ما بوده‌اند که به این نکته طبیعی خلقت برخورده، نوروز را که واقعا روز نو و تازگی زندگی مخلوقات جاندار و بی‌جان زمین است عید ملی خود قرار داده‌اند.
بی‌جهت نیست که مرور ازمنه و دهور و تغییرات سیاسی و مذهبی و اجتماعی که در نزد سایر ملل عیدهای سابق را از بین برده و اعیاد جدیدی به جای آن برقرار کرده در عید ملی ما نتوانسته است تغییری بدهد و تاریخ جهان پیر از عهده تعیین تاریخی که این عید در نزد ایرانیان برقرار شده، عاجز است و ایرانیان امروز مثل ایرانی‌های چندهزار سال قبل… روز اول فروردین را که اولین روز اعتدال بهاری و یکسان‌شدن شب و روز… است، عید می‌گیرند».
از مراسم سیزده‌بدر آخر سخن نیز توصیفی دلنشین دارد که هرکسی بخواند دلش پر می‌کشد که برود دسته‌جمعی یک هوایی بخورد کنار آنهایی که دوستشان دارد و کنار دیگران و کنار مردم.
سماورهای کوچک، بقچه‌های خوراکی، آش رشته
آمادگی برای مراسم سیزده‌بدر، به‌روایت مستوفی، از روز قبل شروع می‌شد و این‌طوری بود: «سیزدهم نوروز عید ورزش و تفرج بود. روز یا شب پیش، هرکسی به‌قدر وسع و لزوم تدارکی برای این روز می‌دید».
بعد هم طبیعت‌گردی مردم چنین آغاز می‌شد: «روز سیزده‌بدر از صبح این روز خانواده‌های شهری با سماورهای کوچک و بقچه بسته‌هایی که در آن خوراکی روزانه را بسته بودند، خیابان‌هایی را که به بیرون شهر می‌رفت، پر می‌کردند. دسته دیگر که سیزده بدر را فقط برای عصر گذاشته بودند از دو ـ سه ساعت بعدازظهر به این خیابان‌ها روی می‌آوردند. از شهر که بیرون می‌رفتند هر دسته‌ای کنار نهر آب و سبزه‌زاری می‌نشستند. ناهار را زیر طاق آسمان و اگر چند درختی گیر آورده بودند در زیر سایه کم آن صرف می‌کردند. هم چه قبل از ناهار و چه بعد از ناهار آجیل و شیرینی داشتند، به‌علاوه عصر کاهو با سرکه یا سکنجبین یا سرکه‌شیره حکما باید بخورند.
بعضی از خانواده‌های نسبتا تواناتر رشته بریده و نخود و لوبیای پخته و اسفناج خردکرده شسته در دو سه کیسه و دوغ و کشک در یک کوزه و مقداری پیاز و روغن همراه برده و… آش رشته‌ای هم ضمیمه سایر خوراکی‌ها می‌کردند».
حقه‌بازی، پهلوان‌کچل، خیمه‌شب‌بازی
به‌گفته مستوفی در مراسم سیزده بدر کسی نبود که آن را از دست بدهد و البته فقط یک دورهمی ساده نبود و مفصل و مفرح بود؛ «سماورها نیز از صبح بار بود. شاید این روز یک‌دهم اهل شهر هم در شهر نمی‌ماند و اجمالا هر کسی تمکن بدنی داشت از این تفریح و تفرج خودداری نمی‌کرد. اکثرا خانواده‌های اعیان به باغ‌های داخل یا خارج شهر می‌رفتند و در آنجا سیزده‌بدر را با تمام لوازم و جزئیات برگزار می‌کردند».
و این هم گزارش مستوفی از حواشی مفرح روز سیزدهم نوروز: «منظره بیرون شهر بسیار جالب بود، بچه‌ها و جوان‌ها و کامل‌مردها دسته‌دسته به بازی‌های ورزشی از قبیل الک‌دولک… مشغول بودند… میمون‌بازها و خرس‌بازها… هم می‌آمدند و با ده‌شاهی پنج‌شاهی اسباب سرگرمی میشدند. دسته‌های مطربی که تارزن و آوازه‌خوان هم داشتند زیاد بودند. طبق‌های آجیل و شیرینی و کاهو به حد فراوان بر روی چهارپایه‌‌های چوبی گذاشته شده و فروشندگان با توصیفات معموله خود مشتری می‌طلبیدند… بساط حقه‌بازی و پهلوان‌کچل و خیمه‌شب‌بازی هم این سر و آن سر پهن بود که وقتی مردم از ورزش خسته میشدند دور بساط این آقایان جمع شده خستگی در کنند و خود را برای بازی‌های ورزشی دیگر آماده نمایند.
در این روز مردمان اعیان هم به باغات بیرون می‌رفتند ولی آنها به ورزش نمی‌پرداختند. ورزش آنها همان سواری و رفتن تا باغ بیرون بود، با وجود این جوان‌های آنها الک‌دولک و توپ‌بازی را راه می‌انداختند».
سیزده‌بدر، سالِ دگر، خونه شوهر
توصیف مستوفی از مراسم سیزده‌بدر بسیار مفصل‌تر است اما به‌عنوان حُسن‌ختام اشاره وی را به یک آیین مشهور ولی فراموش شده در سیزده‌بدر بخوانیم که جالب و مفرح است: «در این روز دخترهای دم‌‌بخت برای پیداکردن شوهر به سبزه گره می‌زدند و معتقد بودند که تا سیزده آینده البته حاجت آنها روا خواهد شد، به شرط اینکه این ذکر را در حین انجام گره‌زنی گفته باشند: سیزده‌بدر، سال دگر، خونه شوهر، بچه به بَر!
ولی گره‌زدن سبزه اختصاص به این حاجت نداشت، زن‌ها برای نیت‌های دیگر ولو رفتن به زیارت کربلا و مشهد هم این کار را می‌کردند. وقت عصر، مراجعت مردم از زن و مرد و بچه و سواره و پیاده به‌خصوص در خیابان‌های نزدیک به دروازه‌ها که پر از جمعیت بود واقعا تماشا داشت».امروز در تاریخ مناسبت‌های دیگری هم هست.
در تقویم تاریخ، امروز ۱۳ فروردین مصادف با ۲ آوریل میلادی و ۳۰ شعبان هجری قمری مناسبت‌های دیگری هم دارد.
ـ درگذشت «حسین بن محمد صالح خالدی» عالم مسلمان در سال ۱۲۰۰ قمری
ـ رحلت حاجیه خانم «نصرت امین» بانوی فقیه و دانشمند در سال ۱۴۰۳ قمری
ـ زادروز «هانس کریستین اندرسن» نویسنده مشهور دانمارکی در سال ۱۸۰۵ میلادی
ـ درگذشت «ساموئل مورس» مخترع آمریکایی و مبدع تلگراف در سال ۱۸۷۲ میلادی
ـ درگذشت «کاوه گلستان» عکاس خبری و مستندساز معاصر در سال ۱۳۸۲ شمسی
