نگارگری ایرانی؛ هنر ۱۲ هزار ساله

 نگار‌گری ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد. این ثبت واکنش مثبت افکار عمومی را در پی داشت. اما آیا ثبت جهانی نگارگری کافی است؟ نگارگری (مینیاتور) ایران با ۱۲ هزار سال سابقه یک موزه اختصاصی ندارد.

حسین بهزاد نگارگر معروف، خانه‌اش را وقف آموزش نگارگری کرد. سازمان میراث وصیت بهزاد را نادیده گرفت تا خانه کسی که ژان کوکتو نویسنده و هنرمند فرانسوی، او را پیام آوری افسونگر می‌خواند به بخش اداری میراث‌فرهنگی تبدیل شود.

خانه کلارا آبکار مینیاتورساز و تذهیب‌کار ارمنی‌تبار اهل ایران هم همین سرنوشت را پیدا کرد. او هم خانه‌اش را برای آموزش نگارگری به میراث فرهنگی داد. موزه آبکار هم تعطیل شد. عبدالمجید شریف‌زاده مدیر پژوهشکده هنر‌های سنتی کشور می‌گوید: «به هنرمندان اجازه نمی‌دهند تا آثارشان را در سعدآباد به نمایش بگذارند.

تنها آثاراستاد محمود فرشچیان در سعدآباد به نمایش گذاشته شد. شریف‌زاده اعتقاد دارد که برای احیا و زنده نگاهداشتن نگارگری باید موزه‌های مختلف در شهر‌ها ایجاد و نسخ قدیمی خریداری شود. او می‌گوید: «ثبت جهانی نگارگری به تنهایی کافی نیست.»

نگارگری در ایران از غار‌های هومیان، میرملاس و دوشه در لرستان شروع می‌شود و به سنگ‌نگاره‌های آیینی ۵ هزارساله در سیستان و بلوچستان، کردستان و خراسان رضوی می‌رسد. سنگ‌نگاره‌های لرستان ۱۲ هزار سال قدمت دارند. هنر نگارگری در ایران به پیش از تاریخ متوقف نمی‌شود. سنگ‌نگاره‌های عیلامی، شهر ایذه در خوزستان را به نمایشگاه تاریخی نگارگری در هزاره اول پیش از میلاد در ایران تبدیل می‌کند.

کاوش‌های باستان شناسان به کشف مهر‌هایی در چغازنبیل و شوش منجر می‌شود که نشان از دوره درخشان نگارگری در این عصر در خوزستان دارد. عبدالمجید شریف‌زاده مدیر پژوهشکده هنر‌های سنتی کشور، سنگ‌نگاره‌های تخت‌جمشید را ادامه هنر نگارگری ایران در دوره هخامنشی‌می‌داند.

او به منابع مکتوب یونانی استناد می‌کند. در این منابع از نقاشی‌های دیواری دوره هخامنشی یاد کرده‌اند که داستان‌های تغزلی و عاشقانه را بر دیوار‌ها کشیده‌اند. البته باستان‌شناسان تاکنون این نگارگری‌های عاشقانه را کشف نکرده‌اند. شریف‌زاده نقاشی‌های دیواری کوه خواجه اصفهان را از نگارگری‌های ارزشمند دوره اشکانی یعنی ۲۲۰۰ سال پیش می‌داند.

نگارگری در دوره ساسانی هم ادامه می‌یابد. یادگاری‌های این دوران در خراسان بزرگ نمونه خوبی از مینیاتور در ۱۷۰۰ سال پیش است. شریف‌زاده مصور کردن کتاب مانی و ارژنگ را مهم‌ترین اتفاق حوزه نگارگری در دوره ساسانی می‌داند که در دوره اسلامی تأثیر بسزایی می‌گذارد.

آغاز مکاتب نگارگری
نگارگری به دوره اسلام که می‌رسد مکاتب مختلفِ آن شکل می‌گیرد. شریف‌زاده که خود پرونده ثبت جهانی نگارگری ایران را تهیه کرده، می‌گوید: «در این دوره مکتب بغداد متأثر از ساسانی و نگارگری مانوی شکل می‌گیرد و از نقاشی بیزانسی تأثیر می‌پذیرد.»

او مکتب سامانی را یکی از دوره‌های مهم نگارگری بعد از اسلام می‌داند. کتاب اندرزنامه در قرن پنجم هجری‌قمری یکی از مهم‌ترین کتب نگارگری دوره سامانی است.

نگارگری در دوره سلجوقی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. در دوره سلجوقی نگارگران به سمت مصورسازی منابع ادبیات و عرفان می‌روند. شریف‌زاده کتاب سمک عیار و ورقه و گلشاه را از جمله مهم‌ترین کتب مصور در نگارگری ایران در زمان سلجوقیان می‌داند.

وَرْقه و گُلشاه منظومهٔ عاشقانه‌ای است به زبان فارسی با بیش از دو هزار بیت در بحر متقارب. سَمَک عیار نیز، از داستان‌های بلند و عامیانه فارسی در شرح دلاوری‌ها، جوانمردی‌ها، زیرکی‌ها و تدابیر عیاری به‌نام سمک در ۸۰۰ سال پیش، نوشته می‌شود. شریف‌زاده در این دوره به نگارگری شاهنامه فردوسی اشاره می‌کند که به شاهنامه «کاما» مشهور است.

چرا کاما؟ چون این کتاب در حال حاضر در اختیار مؤسسه شرق‌شناسی کاما در هندوستان قرار دارد. به گفته شریف‌زاده، نگارگری در دوره ایلخانی گسترش بیشتری می‌یابد.

او می‌گوید: نگارگری در دوره ایلخانی (مغول) تأثیر بسیاری از نقاشی چینی می‌پذیرد و تلفیقی ایرانی-چینی می‌یابد؛ البته هر چه جلوتر می‌رویم تأثیر نقاشی چینی کمتر می‌شود و قدرت نگارگری ایرانی بیشتر می‌شود. نگارگری کتاب در این دوره افزایش می‌یابد که می‌توان به معرج‌نامه و شاهنامه دموت اشاره کرد.

طنز روزگار است که شاهنامه فردوسی با تصحیح حمدالله مستوفی در دوره ایلخانی به‌نام دزد فرانسوی‌اش مشهور شود؛ «شاهنامه دموت». شاهنامه دموت، نسخهٔ مصور شاهنامه است که کهن‌ترین نسخه از این نوع شناخته می‌شود. این نسخه در کتابخانهٔ کاخ گلستان نگهداری می‌شد. در آشفتگی دورهٔ محمدعلی شاه قاجار به دست یکی از عتیقه‌بازان پاریس به‌نام دموت از کتابخانهٔ سلطنتی ایران دزدیده و به خارج از ایران برده شد.

دموت نسخهٔ کامل را به موزهٔ هنری متروپولیتن عرضه می‌کند، ولی آن موزه شاهنامه را نپذیرفت. او برگ‌های تصویردار آن را جدا کرد، فروخت و بقیهٔ اوراق را گم کرد.

شریف‌زاده می‌گوید: «یک برگ آن در موزه رضا عباسی قرار دارد.» متروپولیتن، مجموعه‌های خصوصی لندن و امریکا هم محل نگهداری برگ برگی از این شاهنامه است. کارشناسان رد ۹۴ برگ آن را در موزه‌های ملی و خصوصی سراسر جهان زده‌اند. آن‌ها احتمال می‌دهند ۱۲۰ برگ باشد.

به گفته شریف‌زاده، نقاشان زیادی در دوره ایلخانی فعالیت می‌کنند. او احمد موسی را از مهم‌ترین هنرمندان این دوره می‌داند. در زمان چیرگی مغول‌ها برسرزمین ایران، احمد موسی از اولین کسانی بود که زیبایی نقاشی چینی را درک کرد و با مشاهده و تحلیل هوشمندانه، توانست آن را با نقاشی ایرانی درهم بیامیزد.

مقایسه آثار پیش از احمد موسی با آثار منسوب به او، همچون کلیله و دمنه و معراج‌نامه، نشان می‌دهد که در نگارگری‌های احمد موسی انقلابی عظیم رخ داده که دوست محمد گواشانی مینیاتوریست صفوی، آن را «پرده‌گشایی از چهره تصویر» دانسته است.

مکتب تیموری
مکتب احمد موسی تا عصر صفویان ادامه داشت. او کارهایش را به سبک کار‌های «یوآن»، نگارگر چینی، نزدیک می‌کرد. شریف‌زاده اعتقاد دارد احمد موسی در شکل‌گیری مکتب ایلخانی و انتقال آن به دوره تیموری نقش بسیاری دارد. تیموری به ایران حمله می‌کند و هنرمندان را در سمرقند گردهم می‌آورد.

به گفته شریف‌زاده بعد از تیمور پسرش شاهرخ شاه و نوه‌اش بایسنقر در شکل‌گیری مکتب تیموری (هرات) نقش ویژه دارند. شاهنامه بایسنقر یکی از مشهورترین آثار این دوره است. این شاهنامه در فهرست جهانی یونسکو ثبت است و در کاخ گلستان نگهداری می‌شود. شریف‌زاده، خمسه نظامی را از دیگر کتب مهم این دوره می‌داند.

خمسه نظامی (بایسنقری) در موزه ملک در فهرست جهانی یونسکو قرار دارد. او می‌گوید: «کتاب زیادی در این دوره نگارگری می‌شود و هنرمندانی مثل کمال‌الدین بهزاد هراتی ظهور می‌کنند.»

تیموری‌ها از صفویان شکست می‌خورند. تبریز پایتخت می‌شود. هنرمندان در تبریز جمع می‌شوند تا مکتب تبریز با حمایت شاه عباس صفوی شکل بگیرد. شریف‌زاده می‌گوید: «در این دوره هنرمندان بسیاری داریم و آثار متعددی از آن‌ها به جا مانده است.

یکی از مهم‌ترین آثار دوره صفوی، شاهنامه شاه طهماسب است. شاه اسماعیل دستور مصورسازی آن را می‌دهد و کار کتاب در زمان شاه طهماسب به پایان می‌رسد.» تعدادی از اوراق این شاهنامه در موزه هنر‌های معاصر نگه داری می‌شود. یک دلال عتیقه به نام هوتون امریکایی این شاهنامه را خریداری و صفحات مصور آن را برگ برگ می‌کند و به موزه‌های مترو پولیتن و… می‌فروشد.

شریف‌زاده می‌گوید: «پس از انقلاب، حسن حبیبی سیاستمدار و وزیر در دولت‌های مختلف و مهدی حجت از بنیانگذاران سازمان میراث فرهنگی دو تا از نقاشی‌های موزه معاصر که شامل تصاویر برهنه بود را با دو برگ از شاهنامه طهماسب معاوضه می‌کنند.

این برگ‌ها در اختیار شخصی امریکایی به‌نام «رد کونیک» بود.» شریف‌زاده سلطان محمد را یکی مشهورترین نقاشان مکتب تبریز می‌داند. به گفته وی، در این دوره نگارگری ایران روی عثمانی و هندوستان تأثیر می‌گذارد. نقاشان ایرانی به دربار بادریان هند و عثمانی می‌روند. مکتب هند و ایرانی در این دوره به‌وجود می‌آید.

صفوی‌ها پایتخت را به قزوین انتقال می‌دهند و مکتب نگارگری قزوین شکل می‌گیرد. شریف‌زاده نگارگری کتاب هفت اورنگ جامی، گلستان و بوستان سعدی را از مهم‌ترین آثار این دوره می‌خواند. صفوی‌ها اصفهان را به پایتختی انتخاب می‌کنند، هنرمندان را به نصف جهان می‌آورند و مکتب اصفهان شکل می‌گیرد.

رضا عباسی مشهورترین هنرمند این مکتب است. شریف‌زاده می‌گوید: «در مکتب اصفهان موضوعات روزمره، چون تصویر یک چوپان یا شاهزاده وارد نگارگری می‌شود. طبیعت مورد توجه قرار می‌گیرد و شیوه «گل و مرغ» توسط شفیع عباسی پسر رضا عباسی خلق می‌شود.» سقوط صفوی به انقطاع نگارگری از دوره‌های پیشین منجر می‌شود. هرج و مرج تاریخی تا ظهور نادرشاه در نگارگری خلل ایجاد می‌کند.

این هنر در دوره زندیه و قاجار گسترش می‌یابد و به دوره معاصر می‌رسد. هنرمندان برجسته این دوره، چون محمود فرشچیان، مجید مهرگان، اردشیر مجرد پاکستانی، مهین افشار‌پور، محمدباقر آقامیری و… به‌عنوان گنجینه زنده بشریت در یونسکو ثبت می‌شوند.

پرونده جهانی نگارگری به نام ایران، ازبکستان، آذربایجان و ترکیه در یونسکو ثبت شد. ایران از هندوستان هم دعوت کرد به این پرونده الحاق شود. افغانستان هم معترض است چرا نامش در این پرونده مشترک نیست. همه این کشور‌ها در حوزه جغرافیایی و بستر ایران فرهنگی قرار دارند.

اما نگارگری در جغرافیای سیاسی امروز آن‌ها در دوره اسلام شکل می‌گیرد آن هم تحت تأثیر مستقیم ایران امروز. ارمنستان هم می‌تواند به این پرونده با مرکزیت ایران الحاق شود. شریف‌زاده، اما ثبت جهانی نگارگری را کافی نمی‌داند. او خواستار بازگرداندن خانه بهزاد نقاش و آبکار برای تشکیل کلاس‌های آموزش نگارگری می‌شود.

پرهام جان‌فشان مدیر میراث فرهنگی تهران قول داده خانه کلارا آبکار را به جایی برای آموزش نگارگری تبدیل کند. شریف‌زاده اعتقاد دارد باید موزه‌ای به نگارگری اختصاص یابد، آثار شاخص هنرمندان از خانه‌ها خارج شود و در معرض نمایش قرار بگیرد. او می‌پرسد: «چرا اصفهان یک موزه برای نگارگری ندارد؟»