زیگورات، نیایشگاه باستانی

نیایشگاهی باستانی زیگورات دوراونتاش که بیشتر با نام چُغازَنبیل شناخته می‌شود، که در حدود ۱۲۵۰ سال پیش از میلاد در تمدن ایلام ساخته شد.

 

 

 این زیگورات، بنای مرکزی محوطه باستانی به‌جای مانده از مجموعهٔ ایلامی دوراونتاش (شهر اونتاش) است که نزدیک به شوش در استان خوزستان قرار گرفته‌ و نزدیک به ۱۰۰ هکتار وسعت دارد.

با توجه به اهمیت و ارزشمند بودن چغازنبیل ، در سال ۱۳۴۸ در ماه دی‌ یک اثر ملی شناخته شد. در سال ۱۹۷۹ میلادی چغازنبیل، به عنوان نخستین اثر تاریخی از ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفت و معماری منحصر به فرد آن، در کنار زیگورات‌های کشف شده در میان رودان، برای باستان‌شناسان و علاقه‌مندان به تاریخ و میراث فرهنگی جهانی هم شناخته شده‌است. تا پیش از کشف زیگورات‌های کُنار صَندَل و تپه سیَلْک ، چغازنبیل تنها نمونهٔ یافت شده از این نوع بنا در ایران بود. در ایران خاورشناسان چغازنبیل را کهن‌ترین ساختمان مذهبی شناخته شده می‌دانند.

 

 

 

  

زیگورات چغازنبیل یا معبد چغازنبیل بنایی است شگفت‌انگیز، مطبق، شاخص و مهم‌ترین بنای باقی‌‌مانده از این شهر باستانی است. در نیمه دوم هزاره دوم پیش از میلاد این شهر، به دستور یکی از قدرتمند‌ترین پادشاهان ایلامی ساخته شد و نیز در سال ۶۴۰ پیش از میلاد، هم به فرمان آشور بانی پال، پادشاه آشوری‌ها در جنگ با هومبان هالتاش، آخرین شاه ایلام نیز ویران شد. چنانچه در کتیبه‌ای هم آمده است که:

“من زیگورات شوش را که از آجرهایی با سنگ لاجورد لعاب شده بود، شکستم … معابد عیلام را با خاک یکسان کردم … شوش را تبدیل به یک ویرانه کردم … ندای انسانی و بانگ شادی به دست من از آن جا رخت بربست…”

در جنوب غربی ایران معبد چغازنبیل، در استان خوزستان شهرستان شوشِ، و در نزدیکی منطقه باستانی هفت‌تپه واقع شده‌است.

در ۳۵ کیلومتری غرب شهر باستانی شوشتر این سازه و ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر باستانی شوش هم قرار دارد و به دلیل واقع شدن در غرب رودخانه دز (مرز این دو شهرستان) جزء شهرستان شوش محسوب می‌شود. دوراونتاش از راهی انحرافی در جاده شوش به اهواز، و همچنین از جاده شوشتر به هفت تپه (جاده کشت و صنعت کارون) قابل دسترسی است.

 

 

چغازنبیل، پیش از شروع کاوش ها، سال ۵۲-۱۹۵۱

در زمانی که چغازنبیل کشف شد و پیش از کاوش‌های علمی و باستان‌شناسی این محوطه، یک تپه بزرگ و شبیه یک سبد برگشته بود به همین دلیل به نام محلی چغازنبیل هم معروف شد. این اسم مرکب از دو واژه «چُغا» که در زبان لری به آن تپه می‌گویند و «زنبیل» به معنی سبد است؛ اما نام اصلی این مکان هم بر اساس کتیبه‌ها و آجرنوشته‌های به دست آمده از این محوطه، به زبان ایلامی «ال- اونتاش» (Al Untash) و به زبان اکدی «دور اونتاش» (Dur Untash) است. در همین کتیبه‌ها هم آمده که این در شهر دوران اوج شکوه و عظمت ایلام به دستور اونتاش ناپیریشا، یکی از پادشاهان مقتدر این امپراتوری بنا شده است؛ به همین دلیل نیز آن را ال اونتاش یعنی شهر یا قلعه اونتاش می‌گفتند.

در دوران شاه ایلامی اونتاش ناپیریشا، مجموعه دینی آئینیِ دوراونتاش پیرامون ۱۲۵۰ پ. م (۱۲۴۰–۱۲۷۵ پ. م)، در ستایش «اینشوشیناک» ایزد نگهبان شوش ساخته شد.در اصل این بنا نیز از ابنیهٔ سومر ی بوده که برای پرستش خدایان به شکل بسیار مرتفعی ساخته می‌شد و در ممالک میان‌رودان هم به وفور دیده می‌شود. از این ابنیه به جا مانده همچون زیگورات لارسا، زیگورات اتمنانکی، زیگورات اور، زیگورات انلیل، زیگورات دور شاروکین در عراق هم می‌توان نام برد. مانند بسیاری از شهرهای دیگر ایلام پرستشگاه چغازنبیل و دوراونتاش، در جریان جنگ‌های ایلام و آشور، در سال ۶۴۵ ق. م سپاه آشور به سرکردگی «آشوربانی‌پال» ویران شدند.

 

ساختار و معماری زیگورات چغازنبیل

زیگورات چغازنبیل اکنون تقریبا ۲۵ متر ارتفاع دارد. ولی مطالعات باستان شناسی نشان میدهد که ارتفاع آن تا قبل از تخریب توسط آشوربانیپال و فرسایش تدریجی، دوبرابر این و دارای ۵ طبقه بوده است. هر ضلع این زیگورات هم نزدیک به ۱۰۰ متر طول دارد. زیگورات یک ساختار مذهبی بوده که در منطقه میان رودان مانند عراق امروزی، تعداد بیشتری از آنها را می‌توانید ببینید. اما زیگورات چغازنبیل، نمونه‌ای منحصر به فرد در ایران به شمار می‌رود.
زیگورات چغازنبیل بیشتر با خشت خام و آجرهای خشت پخته شده ساخته شده است. آثاری از تزیینات و نگاره‌هایی دست ساز که به خطوط عیلامی و اکدی هستند، هم بر پیکره آن وجود دارد. از دیگر وجوه اهمیت چغازنبیل، صنعت کاشی کاری و لعاب کاری هم است که هنوز آثار آن در این معبد نیز ویران شده دیده می‌شود. برخی مطالعات هم نشان می دهد که کهن ترین تصفیه خانه های آب جهان باستان در این مجموعه ایجاد شده است.
 باستان شناس فرانسوی رومن گیرشمن در منطقه خوزستان در حدود ۱۰ سالی است که به پژوهش پرداخت، چند مرحله از کاوش را هم در چغازنبیل به انجام رساند.

 

 

مراحل ساخت زیگورات چغازنبیل

 در دو مرحله ساخت زیگورات چغازنبیل صورت گرفته است. در مرحله نخست زیگورات روی سکویی با اضلاعی به طول ۱۰۵ متر نیز ساخته شد و شامل یک حیاط مرکزی مربع بود که پیرامون آن هم رواق‌ها و اتاقی‌های باریک قرار داشت. ورودی بعضی از اتاق‌ها در حیاط مرکزی و بعضی دیگر هم از بیرون بوده است.

زیگورات چغازنبیل، معبدی مطبق شکل است که پنج داشت و در حال حاضر هم حدود دو طبقه از آن نیز باقی مانده است.
در مرحله دوم، ورودی رواق‌ها و ورودی اتاق‌هایی که از حیاط مرکزی دسترسی داشتند، مسدود شده و حیاط با خشت در سه ارتفاع مختلف پر شده که به‌ترتیب طبقات دوم، سوم و چهارم را شکل داده‌اند؛ در واقع پی هر سه این طبقات از کف طبقه اول شروع می‌شود.
بنابراین زیگورات چغازنبیل بنای خشتی است که روی آن را با آجر پوشانده‌اند. روی طبقه چهارم، نیز معبد کوچک اعلی به‌صورت یک اتاق ساخته شده بود. این معبد اعلی یا همان کوکونوم Kukunum به ناپیریشا، یکی از خدایان بزرگ مردم نواحی مرتفع ایلام تقدیم شده است. شمار کمی از افراد والامقام و کاهنان اجازه ورود به این بخش را داشتند. امروزه معبد اعلی نیز وجود ندارد و تنها گل میخ‌ها و آجرهای لعابداری از آن نیز باقی مانده است.

در این شهر نیز سه حصار تو در تو ساخته شده است که هفت دروازه دارد و در فاصله بین هر دو حصار کاخ‌ها، بناها، معابد و سازه‌های متعددی قرار دارند.

 

محله شاهی

بین حصار بیرونی و حصار میانی، محله شاهی قرار دارد. در شمال و قبور بناهای این محدوده شامل کاخ شماره سه، کاخ شماره دو، کاخ‌، آرامگاه و معبدی خشتی به نام نوسکو، واحدهای مسکونی ساده پراکنده‌ است. کاخ ، آرامگاه دارای پنج سرداب آجری است که در زیر سه اتاق آن قرار دارد و از آجر و ملات، قیر طبیعی و گچ ساخته شده‌اند. از این کاخ نیز آجرهای لعابدار منقوش، گل‌میخ‌های لعاب‌دار، نقاشی‌های دیواری، تابلوی‌های تزیینی موزاییکی، درهای تزیین شده با شیشه‌های رنگی و حوضچه سنگی یافت شد.

 

نمایی از ورودی شاهی

 

بازسازی محله شاهی، تصویر از گیرشمن

 

محله تمنوس

فاصله میان حصار میانی تا حصار درونی، محله تمنوس یا محوطه مقدس نام دارد. در این محدوده نیز معابد متعددی برای الهه‌ها و خدایان ایلامی و خدایان فرهنگ‌های دیگر هم وجود داشته و به همین دلیل مقدس شمرده می‌شود. در این محله هم ۱۰ معبد کشف شده و از آن‌ها آجرهای کتیبه‌دار‌ به‌همراه نام خدایانی که معابد به آن‌ها اهدا شده، به دست آمده است. با توجه به همین اسناد کتبی، نیز معابد بیشتری برای این محله طراحی شده بود که ساخت آن‌ها به‌علت مرگ شاه نیمه‌کاره رها شد.

 

 

نمایی از تمنوس

 

در سمت شرقی این محله، هم چهار معبد وجود دارد که متعلق به ایزدان پینیکیر، ایم (اداد)، شلا، شیموت و نین الی (بلت الی) و در پایان به نپراتپ هستند. این معابد هم به‌عنوان معابد شرقی شناخته می‌شوند. دو معبد ساده و چهارگوش از دیگر معابد تمنوس هستد که در فاصله نزدیکی از حصار درونی ساخته شده‌اند.

 

معابد چهارگوش خارج از دو ضلع حصار اول

 

در این شهر هم سه حصار تو در تو ساخته شده است که هفت دروازه دارد و در فاصله بین هر دو حصار کاخ‌ها، بناها، معابد و سازه‌های متعددی نیز قرار دارند.

جالب است بدانید که زیگورات دارای ناودان نیز بوده تا آب باران به آن آسیب وارد نکند. در هریک از دیوارهای طبقه اول هم چهار ناودان وجود دارد که آب‌های سطح را جمع می‌کنند و یک ناودان نیز آب‌های پلکان و درها را نیز دفع می‌کند. این ناودان‌ها هم وقتی به سطح مصطبه می‌رسند، به‌صورت آبراهی سرپوشیده با طاق هلالی امتداد می‌یابند و در صحن نیز احتمالا از طریق آبراهی به چاه‌های موجود سرازیر می‌شدند. در هر سمت طبقه دوم زیگورات نیز دو ناودان وجود داشته است که به طبقه نخست وصل می‌شدند. این ناودان‌ها و آبراه‌ها با قیر و گچ پوشیده شده‌اند و در بعضی قسمت‌ها برای جلوگیری از سقوط عمودی و تند آب، آن‌ها را به‌صورت پلکانی می‌ساختند.

 

 

 

آجرنوشته‌ها و کتیبه‌های چغازنبیل

آجرنوشته‌ها و کتیبه‌های چغازنبیل نقش بسزایی در معرفی و شناخته شدن این بنای عظیم و شگرف دنیای باستان دارند. مجموعه‌ای از هزاران کتیبه که بخشی از آن‌ها زیگورات چغازنبیل را همچون کمربندی در میان گرفته‌اند و بخشی نیز روی آثار و اشیای دیگر نوشته شده‌اند. این کتیبه‌ها هم به خط و زبان عیلامی هستند. در نوشته‌ها به‌دلایل ساخت زیگورات، نام سازنده، مصالح و تزیینات اشاره شده است. ترجمه یکی از این کتیبه‌ها چنین است:

“من اونتاش نپیریشا با آجرهای طلایی رنگ، نقره‌ای رنگ، سنگ‌های عقیق سیاه، سنگ‌های سفید و سنگ‌های… این معبد مطبق را ساختم و به خدایان نپیریشا و این‌شوشینیک از محله مقدس هدیه کردم. کسی که آن را ویران کند و کسی که آجرهای آن را منهدم کند، کسی که طلا و نقره‌اش را، سنگ‌های عقیق سیاه، سنگ‌های سفید و سنگ‌های… و آجرهایش را بر دارد و به محل دیگری ببرد، باشد که نفرین خدایان محله مقدس نپیریشا، اینشوشینک و کریریشا بر سرش نازل شود و باشد که نسل او در زیر خورشید برچیده شود.”

تاکنون هم چیزی در حدود ۶,۵۰۰ قطعه از این آجرها خوانده شده است و در متن تمامی آن‌ها نام اونتاش گال دیده می‌شود و این نشان می‌دهد که این شهر و معبد، به دستور این پادشاه ساخته شده است.

 

 

 

چگونه به زیگورات چغازنبیل برویم؟

چغازنبیل هم در محوطه‌ای باز و دور از شهر قرار گرفته است. نزدیک‌ترین ایستگاه قطار به مجموعه، ایستگاه قطار هفت تپه است. اگر از شوشتر هم قصد دارید به چغازنبیل بروید، باید مسیرتان به سمت مجتمع کشت و صنعت را به سوی غرب ادامه بدهید. اما اگر از سمت شوش یا اهواز قصد رفتن به آن را دارید، باید از اتوبان اهواز،شوش استفاده کنید. همچنین اگر از شهر های دیگر مثلا شهر تهران نیز قصد رفتن به زیگورات چغازنبیل را دارید میتوانید با تهیه بلیط هواپیمابه شهر اهواز بروید.

زیگورات چغازنبیل در فاصله ۲ کیلومتری از رودخانه دز، و با سازه های آبی شوشتر حدود ۴۵ کیلومتر فاصله دارد، همچین هم معبد دانیال نبی در فاصله ۴۲ کیلومتری زیگورات جغازنبیل قرار دارد.
نزدیکترین مکان‌های اقامتی در پیرامون زیگورات چغازنبیل، اقامتگاه های بومگردی در روستاهای اطراف هستند. روستای خماط در شمال مجموعه نزدیکترین روستا به مجموعه است. روستاهای شیخ علی اصغر و روستای هفت تپه، نواحی مسکونی نزدیک بعدی هستند.

منطقه خوزستان، تابستان‌های گرمی را تجربه می‌کند. بنابراین فصل‌های خنک تر سال برای بازدید از منطقه شوش، شوشتر و چغازنبیل پیشنهاد می شود.