تمدن آرتا » جیرفت کهن

موقعیت خاص جغرافیایی منطقه جیرفت و قرارگیری آن در مسیر ارتباطی فرهنگ‏ها و تمدن‏های‏ بزرگ شرق باستان،ارتباطات فرهنگی تجاری و صنعتی حوزه رود سند با بین النهرین،ایلام و سواحل جنوبی خلیج فارس،به شکل‏گیری یک حوزه فرهنگی مهم و غنی در زمینه تولیدات صنعتی‏ و کشاورزی و فعالیت‏های هنری در منطقه جیرفت انجامید.

تمدن حوزه هلیل‏رود به عنوان یکی از مراکز اصلی تمدن شرق باستان،از اوایل هزاره سوم پیش از میلاد،بخش مهمی از نیازهای صنعتی،معبدها و کاخ‏های سلطنتی شرق باستان را به شکل کالای‏ تولید شده صادراتی یا مواد خام اولیه تأمین می‏کرده است.

سراسر این منطقه را می‏توان یک محدوده باستانی دانست،این منطقه حاصل‏خیز بهشت گمشده‏ باستان‏شناسان نام گرفته است.کمتر منطقه‏ای در جهان است که چنین ویژگی‏های مناسب‏ جغرافیایی برای به وجود آمدن تمدن داشته باشد.

به عقیده باستان‏شناسان آب‏وهوا،پوشش گیاهی،محیط زیست جانوری و حاصل‏خیزی خاک آن‏ در ۵۰۰ سال پیش بسیار مشابه روزگار امروزی است.این نکته نیز قابل ذکر است که شهر عظیم‏ دوران اسلامی اقیانوس در حاشیه جیرفت نشان‏دهنده اهمیت این منطقه تا دوره سلجوقی است و در

زمان اتابکان سلجوقی به عنوان یکی از پایتخت‏های زمستانی به‏شمار می‏رفت.

کشف خط و زیگورات و بقایای آثار فرهنگی فراوان در جیرفت که هم‏دوره با آثار تمدن و فرهنگ‏ سومر در بین النهرین است و همچنین استقلال و تأثیرپذیر نبودن تمدن جیرفت از فرهنگ سومر، نشان می‏دهد که جیرفت می‏تواند با یافته‏های خود در آینده مسیر تمدن بشر را تغییر دهد و تمدن‏ خاورمیانه را دچار تحولی عظیم سازد.

مشخصات شهرستان جیرفت

تاریخچه:

مورخین و جهانگردان عقیده دارند که شهر جیرفت،در اثر سیل بنیان‏کن نابود شده است و خرابه‏های شهر قدیمی جیرفت در یک کیلومتری جیرفت فعلی(سبزواران)قرار دارد.خرابه‏های‏ شهر قدیم را به عهد دقیانوس نسبت داده‏اند و از این معنی افتاده تشکیل شده است:جیرفت از دو کلمه«جیر»و«فت»به معنی پست و پایین است و به‏طور کلی جیرفت به معنای«جلگه آبرفتی»است. نام جیرفت در سال ۳۵ هجری قمری برای اولین‏بار به مناسبت تصرف آن توسط مجاشع بن مسعود در تاریخ ثبت شده است و در تاریخ نیز مکر از آن شهر نام برده شده است.به استناد گفته یاقوت‏ حموی،جیرفت،«جرودس»نام داشت.جیرفت قبل از حمله مغول یکی از شهرهای آباد و ثروتمند جهان اسلام بود.شاه‏راهی که از خلیج فارس و بندر هرمز عبور می‏کرد و راهی که از هندوستان و از طریق خالو امتداد می‏یافت در جیرفت به هم متصل می‏شد.همچنین کالاهای تجارتی که از هندوستان به ایران صادر می‏شد از جیرفت به سایر شهرهای ایران توزیع می‏شد.مارکوپولو تاجر و سیاح ونیزی از این شهر به نام«کامادای»یاد کرده است.ظاهرا در زمان عبور وی این شهر به کلی‏ ویران شده بود.

موقعیت جغرافیایی

شهرستان جیرفت در جنوب استان کرمان در فاصله ۲۳۴ کیلومتری شهر کرمان قرار دارد و از شمال‏ شرقی به بم و از مغرب به بافت و از جنوب به کهنوج و از شرق به استان سیستان و بلوچستان محدود می‏شود و ارتفاع آن از سطح دریا ۱۱۰۰ متر است.شهرستان جیرفت به دو ناحیه کوهستانی و پست‏ جلگه‏ای تقسیم می‏شود.ناحیه کوهستانی در شمال جیرفت شامل مناطق جبال بارز،ساردوئیه، اسفندقه و بحر آسمان است و ناحیه پست جلگه‏ای شامل اراضی حاصل‏خیز جنوبی است.

آب و هوای جیرفت در نواحی جلگه‏ای گرم و نسبتا مرطوب و در مناطق مرتفع معتدل و کوهستانی‏ است.مهم‏ترین رود جیرفت هلیل‏رود است که از ارتفاعات غربی سرچشمه می‏گیرد و پس از

مشروب کردن اراضی مسیر خود به باتلاق جازموریان می‏ریزد.در حال حاضر در محلی به نام تنگه‏ نراب سدی احداث شده است که از نظر تأمین آب مصرفی کشاورزی و تولید برق اهمیت ویژه‏ای دارد.

ویژگی‏های اقتصادی و فرهنگی:

مردم شهرستان جیرفت اصولا به کشاورزی یا دامداری اشتغال دارند.منطقه جیرفت استعداد فوق‏العاده‏ای برای کشاورزی دارد.در ارتفاعات شمالی جبال بارز و بخش ساردوئیه به طرف‏ دشت‏های کم‏ارتفاع به علت تنوع آب و هوا و شرایط مناسب خاک انواع محصولات کشاورزی به‏ طریق دیم و معمولی به دست می‏آید.مهم‏ترین محصولات گرمسیری شهرستان جیرفت مرکبات، خرما،حنا،صیفی‏جات،شتوی‏ها،غلات،پنبه و برنج است.

بعضی از محصولات سردسیری مانند حبوبات،سیب‏زمینی و درخت میوه نیز به عمل می‏آید. سازمان عمران و کشت و صنعت جیرفت موجب رونق فعالیت‏های کشاورزی و دامداران این منطقه‏ شده و آن را به هند ایران معروف کرده است.چنان‏که بیش از سه چهارم ظرفیت سیلوهای استان را که بالغ بر ۲۷/۵۰۰ تن می‏شود در خود جای داده است.دامپروری در بین ایلات جبال بارز،اسفندقه، ساردوئیه و رودبار رواج دارد و جیرفت به‏ویژه از لحاظ گاو و گوسفندداری از اهمیت ویژه‏ای‏ برخوردار است.

تمدن آرتا

پیشینه تمدن

در متون کهن تاریخی ایران،دارای دو ایالت«انشان و آرت»است که براساس تحقیقات باستان‏شناسان‏ و آثار به دست آمده انشان همان فارس کنونی است.اما اینکه آرت کجاست،سال‏ها محل بحث‏ باستان‏شناسان بود تا اینکه سرانجام حدود ۲۵ سال پیش دکتر مجیدزاده باستان‏شناس ایرانی که‏ هم‏اکنون سرپرست هیئت حفاری باستان‏شناسی در جیرفت است نظریه‏ای را مطرح کرد که براساس‏ آن جیرفت کنونی پایتخت حکومت آرت بوده است و البته این نظریه تاکنون نه تنها مخالفی پیدا نکرده‏ بلکه با توجه به آثار به دست آمده از آن تقریبا قطعی شده است.دکتر مجیدزاده دراین‏باره می‏گوید: طبق متون ۴۶۰۰ سال پیش،آرت سرزمینی بود که دارای معماری و هنر بسیار بالایی بود،تا آنجایی که‏ شاهان بین النهرین از پادشاه آرت درخواست هنرمند و معمار داشته‏اند.مجموعه این امر نشان از غنی‏ بودن این محوطه تاریخی دارد،طوری که تاکنون خاستگاه تمدن بشری را بین‏النهرین(جنوب عراق) می‏دانستند،اما من معتقدم که کرمان(جیرفت)خاستگاه تمدن بشری است.

حوزه فرهنگی هلیل‏رود در اوایل هزاره سوم قبل از میلاد یکی از بزرگ‏ترین مراکز صنعتی-تجاری شرق باستان بوده که در زمینه تولید و صدور کالاهای ساخته شده هم‏چون انواع سنگ و صابون، مرمر و مفرغ به سایر مراکز تمدنی منطقه از جمله بین النهرین فعالیت داشته است.

به گفته دکتر مجیدزاده،از آثاری که باقی مانده می‏توان به دو تپه بزرگ در منطقه اشاره کرده از جاده‏ای که از جیرفت به سمت کهنوج می‏رود در ۳۰ کیلومتری جیرفت روستایی به‏نام کنار صندل‏ قرار دارد که در آن دو تپه«الف و ب»وجود دارد که حفاری‏ها از آنجا آغاز شده است(تصویر ۱)

حفاری در دو تپه در روستای کنار صندل منجر به پیدا شدن شهری بسیار بزرگ به مرکزیت تپه کنار صندل الف به عنوان حاکم‏نشین شده و نیز یک سازه خشتی مطبق عظیم که احتمالا سازه‏ای مذهبی

بود(تپه کنار صندل ب)به اعتقاد دکتر مجیدزاده در طول دره هلیل‏رود پادشاهی کهن با هنر و تمدن‏ درخشان به نام«آرت»وجود داشته که نه تنها به صورت دالان فرهنگی عمل کرده،بلکه در شکل‏گیری کهن‏ترین تمدن بین النهرین که به سومری‏ها نسبت داده می‏شود نقش به‏سزایی داشته و شاید خاستگاه آن بوده است.

داستان حماسی‏ای به نام«انمرکار و فرمانروای آرت»که بر لوحی چهارگوش به ابعاد تقریبی ۵/۲۲ در ۵/۲۲ سانتی‏متر در اوایل هزاره دوم ق.م به نگارش درآمده به وضوح نشانگر حضور تاریخی این‏ تمدن در جیرفت است.داستان که متن آن بالغ بر ۶۰۰ سطر به خط میخی و به زبان سومری است از این قرار است که انمرکار پادشاه اوروک در بین النهرین به منظور دستیابی به مقادیری از سنگ گران‏بها نماینده‏ای از جانب خود به حضور فرمانروای پادشاهی آرت روانه می‏کند.

آرت پادشاهی دیگری در ایران بود که آن را هفت رشته‏کوه از پادشاه‏های اوروک جدا می‏ساخت و راه یافتن به آن بسیار مشکل بود.آرت شهری خوشبخت بود و معادن فراوان فلز و سنگ داشت،حال‏ آنکه سرزمین پست و جلگه‏ای بین النهرین فاقد این مواد بود و به شدت به آن نیازمند بود.

بنابراین انمرکار چشم طمع به آرت و ثروت آن دوخته بود.در پی این تصمیم انمرکار دست به دامان‏ خواهر خویش«اینن»الهه نیرومند و حامی شهر اوروک شده و از وی می‏خواهد که مردم آرت را وادار کند به منظور تزئین معابد و نمازخانه‏های متعدد به‏ویژه معبد«آبزو»یعنی معبد دریا،برای او طلا و نقره و سنگ لاجورد و دیگر سنگ‏های گران‏بها بیاورند.سرانجام در پایان داستان فرمانروای‏ آرت با درخواست پادشاه اوروک موافقت می‏کند و مردم آرت به اوروک طلا و نقره و لاجورد می‏آورند و آنها را در صحن مقدس معبد«اینن»بر روی هم انباشته می‏کنند.

این لوح بازگوکننده نخستین باری است که فرمانروایی برای آنکه کلمه‏ای از پیامش برای فرمانروای‏ سرزمین دیگری ناگفته نماند و تحریف نشود آن را به صورت مکتوب ارسال می‏دارد.این داستان‏ حماسی نشان می‏دهد که در دوران سلسله‏های قدیم،فرمانروایان بین النهرینی از وجود این پادشاهی‏ و معادن و سنگ‏ها و فلزهای قیمتی آن آگاهی و شناخت کامل داشته‏اند و آرت در هزاره دوم و سوم‏ قبل از میلاد پادشاهی نیرومند بوده است.همچنین از این متون چنین برمی‏آید که صنعت‏گران و هنرمندان آرت حداقل در طی هزاره سوم قبل از میلاد از شهرت چشم‏گیری برخوردار بوده‏اند و فرمانروایان دولت‏شهرها و پادشاهی‏های بین النهرینی از آنها و هنرشان شناخت کاملی داشته‏اند.»۱

گورهای کشف شده:

«محوطه‏های باستانی حاشیه رودخانه هلیل‏رود از مهم‏ترین سکونت‏گاه‏های بشر محسوب‏ می‏شوند.در جریان کاوش‏های باستان‏شناسی و حفاری گورها در این محوطه نمونه‏های بسیاری از

آثار سنگی،سفالی از هزاره سوم پیش از میلاد به دست آمده است.شهر مردگان جیرفت چند برابر استقرارگاه‏های ساکنان ۵ هزار ساله این منطقه وسعت دارد.باستان‏شناسان هنوز دلیلی برای وسعت‏ گورستان‏ها در برابر مناطق مسکونی جیرفت نیافته‏اند.آنها تاکنون حدود ۶۰ محوطه باستانی و ۲۵ محوطه استقرارگاهی در جیرفت به دست آورده‏اند.

داوود آبیان سرپرست هیئت بررسی و شناسایی حوزه تمدن هلیل‏رود در مورد یافته‏های اخیر خود در شهر مردگان جیرفت گفت:«در جریان بررسی‏های باستان‏شناسان که از دو سال پیش برای‏ شناسایی این محوطه در شهرستان‏های کهنوج،جیرفت و عنبرآباد آغاز شده است،بیش از ۹۵ محوطه متعلق به هزاره پنجم پیش از میلاد شناسایی شده که ۶۰ محوطه آن گورستانی است.»

گورستان‏های جیرفت و حاشیه هلیل‏رود که تاکنون هیچ‏گونه کاوش علمی در آن انجام نشده، حفاری‏های غیرمجاز گسترده و کشف هزاران قطعه شی‏ء سنگی که در حراجی‏های بزرگ دنیا به‏ فروش می‏رسند،از شهرتی جهانی برخوردارند.مردم باستان،با توجه به اعتقاد به زندگی بعد از مرگ،همراه مردگان خود اشیاء باستانی را دفن می‏کرده‏اند،به همین دلیل گورستان‏های تاریخی، همیشه بیشترین اشیاء باستانی را در خود جای داده‏اند.

آبیان با اشاره به اینکه هر گورستان حاشیه هلیل‏رود به‏طور متوسط ۶۰۰ متر در ۴۰۰ متر وسعت دارد گفت:«با توجه به اینکه هنوز در گورستان‏های هلیل‏رود هیچ‏گونه کاوشی صورت نگرفته است، هنوز نمی‏توان آماری از جمعیت این منطقه در پنج هزار سال پیش ارائه داد،اما تعداد و وسعت‏ گورستان‏ها نشان از حضور جمعیتی بسیار زیاد در این منطقه دارد.»

کشف ۶۰ محوطه گورستانی در مقابل ۲۵ محوطه مسکونی،کارشناسان را به این فکر واداشته است‏ که این جمعیت بسیار زیاد در کدام محوطه‏ها سکونت داشته‏اند و استقرارگاه‏های این ساکنان کجا است؟

آبیان دراین‏باره می‏گوید:«طی چند سال گذشته بخشی از این منطقه و تپه‏های باستانی توسط کشاورزان تسطیح شده است و به احتمال زیاد بسیاری از محوطه‏ها تخریب شده‏اند.همچنین ممکن‏ است بسیاری از استقرارگاه‏های این منطقه هم‏اکنون زیر زمین‏های کشاورزی دفن شده باشند.»۲

زیگورات(سکوی پله‏ای):

«یکی از مهم‏ترین آثار به دست آمده،یک سازه زیگورات مانند است که متعلق به نیمه اول هزاره سوم‏ قبل از میلاد است.زیگورات کلمه‏ای بین النهرینی است که به سازه‏های«مطبق»طبق طبقه خشتی با کاربری مذهبی گفته می‏شود.زیگورات کشف شده در جیرفت حدود ۷۰۰ سال از کهن‏ترین‏ زیگورات کشف شده در بین النهرین قدیمی‏تر است.

یوسف مجیدزاده سرپرست گروه کاوش در جیرفت در مورد ادامه کاوش‏ها در زیگورات جیرفت‏ گفت:«در جریان دو فصل گذشته کاوش در این محوطه باستانی باستان‏شناسان توانسته‏اند بخش‏هایی از این سازه را از زیر خاک بیرون بیاورند اما هنوز شکل کلی این بنا و ورودی یا ورودی‏های آن به دست نیامده است.»

وی با اشاره به اینکه این سازه را باید در زمره اجداد زیگورات‏های ساخته شده در بین النهرین‏ دانست،گفت:«با توجه به این نکته که سازه به دست آمده از زیگورات‏های بین النهرین قدیمی‏تر است،در کاوش‏های باستان‏شناسی در این سازه به دنبال پیدا کردن شواهدی هستیم تا نشان بدهد که‏ زیگورات‏های بعدی از روی این سازه‏ها ساخته شده است.»

سازه زیگورات مانند کشف شده در جیرفت ۱۷۰ متر ارتفاع و در ساخت آن از ۴ تا ۵ میلیون قطعه‏ خشت استفاده شده است.باستان‏شناسان در بررسی‏های خود موفق شده‏اند دو طبقه این سازه را مشخص نمایند،اما در بخش‏هایی از این محوطه شواهدی بر سه طبقه بودن سازه نیز به دست آمده‏ است.طبقه اول این سازه ۴۰۰ در ۴۰۰ متر و طبقه دوم آن ۲۵۰*۲۵۰ متر وسعت دارد.۳درخصوص‏ کاربرد این سکوی پله‏ای می‏توان احتمال داد که جنبه مذهبی داشته است و همچنین نقش بنا بر روی‏ ظروف سنگی نیز مشاهده می‏شود.

خط کشف‏شده

خط کشف‏شده در محوطه‏های تاریخی جیرفت که به بهشت گمشده باستان‏شناسان ملقب شده، متعلق به دو هزار و پانصد تا سه هزار سال پیش از میلاد مسیح،همزمان با اختراع خط در بین النهرین‏ است.باستان‏شناسان،موفق شدند در ترانشه پنج(قسمتی از محوطه تاریخی)در محوطه کنار صندل‏ ب در ۳۰ کیلومتری شهر تاریخی جیرفت اثر یک مهر دو در سه سانتیمتری را که روی آن آثار خط به صورت عمودی و افقی دیده می‏شود کشف کنند.

دکتر یوسف مجیدزاده سرپرست هیئت کاوش در محوطه‏های تاریخی جیرفت در مورد ضرورت‏ خوانده شدن خط کشف شده گفت:«با توجه به اهمیت بسیار خط در روشن شدن مسائل سیاسی، اقتصادی،اجتماعی و زندگی ساکنان منطقه جیرفت و شکوه این منطقه در پنج هزار سال پیش،خط کشف‏شده در جیرفت در اختیار خطشناسان بزرگ جهان در دانشگاه‏های سوربن،پنسیلوانیا، شیکاگو،هاروارد و دیگر دانشگاه‏های بزرگ جهان قرار گرفته است.»وی با بیان اینکه خط کشف‏ شده یک خط کاملا جدید است که از هیچ خط دیگری تأثیر نگرفته است،گفت:«خط کشف‏شده‏ در جیرفت با توجه به جدید بودن آن به چیزی حدود چهل سال زمان برای خوانده شدن توسط کارشناسان مختلف دنیا نیاز دارد.»

مجیدزاده همچنین در مورد اهمیت این خط گفت:«این برای نخستین‏بار است که در شرق ایران آثار خط کشف می‏شود و با توجه به اینکه خط کشف‏شده همزمان با اختراع خط در بین النهرین اولین‏ خاستگاه تمدن بشری نبوده،نشان می‏دهد همزمان با آن تمدن‏های دیگری نیز حضور داشته‏اند.»

به اعتقاد کارشناسان بزرگ جهان استفاده از خط در هر منطقه نشان حضور یک تمدن شکوفا در آن‏ منطقه است که می‏تواند باعث روشن شدن ساختارهای اداری،سیاسی،اجتماعی و فرهنگی یک‏ جامعه بشود.

دکتر هالی پیت‏من استاد دانشگاه پنسیلوانیا در مورد اهمیت کشف خط در جیرفت گفت،«خط کشف‏شده در جیرفت شباهتی به هیچ‏یک از خطوط کشف‏شده تاکنون ندارد و با توجه به جدید بودن و هم‏دوره‏ای آن با اختراع خط در سومر نشان می‏دهد که ما در جیرفت با تمدنی روبه‏رو هستیم‏ که می‏تواند با نخستین تمدن بشری برابری کند و ممکن است در کاوش‏های آینده مسیر تمدن بشری‏ را تغییر دهد.»۴

همچنین با کشف بخشی از یک آجر کتیبه‏دار با دو سطر نوشته در بخش بنای یادمانی محوطه باستانی‏ کنار صندل در حوزه تمدن هلیل‏رود و جیرفت وجود نگارش در این منطقه در عصر مفرغ(نیمه‏ نخست هزاره سوم پیش از میلاد)به‏طور قطع اثبات شد.دکتر یوسف مجیدزاده با مهم خواندن این‏ مطلب گفت:«این کتیبه روی آجری نوشته شده که گوشه چپ پایینی آن بر جای مانده است.اگرچه‏ تنها بخش‏هایی از دو سطر کتیبه در دست است،اما نوشته به روشنی به عنوان نسخه‏ای از خط نوشتاری عیلامی قابل شناسایی است که شناخته شده‏ترین آن،کتیبه پوزور این شوشنیاک،پادشاه‏ عیلامی در نیمه دوم هزاره پیش از میلاد است که از حفاری‏های شوش به دست آمد.»

کهن‏ترین خط عیلامی شناخته‏شده که تاکنون به دست آمده به عیلامی مقدم شهرت دارد و متعلق به‏ سه هزار سال پیش از میلاد است.این نوع خط در حفاری‏های گذشته شوش،تل ملیان،سیلک، ازبکی،حصار یحیی و شهر سوخته به دست آمده است.

دکتر مجیدزاده همچنین با اشاره به اینکه خط نوشتاری عیلامی که در کتیبه پوزور این‏شوشنیاک‏ به دست آمده است،نسخه جدیدتری از خط به دست آمده در کنار صندل است،گفت:«به‏نظر می‏رسد خط کنار صندل خلال‏های میان دو خط عیلامی مقدم و عیلامی پوزور این‏شوشنیا را پر می‏کند.»۵

مواد پروتئینی و وسایل بازی

«بررسی استخوان‏های حیوانات به دست آمده در محوطه‏های تاریخی جیرفت نشان داد که ساکنان‏ جیرفت در پنج هزار سال پیش از گوشت حیوانات اهلی به عنوان پروتئین غذایی استفاده می‏کرده‏اند.

مرجان مشکور استاد دانشگاه سوربن فرانسه و یکی از استخوان‏شناسان جهان در مورد بررسی‏ استخوان حیوانات در جیرفت گفت:«در بررسی‏ها در محوطه‏های تاریخی جیرفت،آثار استخوان‏ حیوانات اهلی و وحشی نظیر گاو،گورخر،آهو،گراز،خرگوش و برخی پرندگان کشف شد.تعداد استخوان گاو و گوسفند و بز در میان محوطه‏های تاریخی در مقایسه با استخوان‏های حیواناتی نظیر آهو و گورخر و خرگوش نشان می‏دهد که ساکنان جیرفت از گوشت این حیوانات به عنوان پروتئین‏ اصلی غذایی خود استفاده می‏کرده‏اند و در کنار آن از گوشت حیوانات شکار نیز مصرف‏ می‏کرده‏اند.»

مشکور در مورد دیگر یافته‏های به دست آمده،گفت:«به دست آمدن استخوان حیوانات وحشی نظیر آهو،گراز،گورخر و پرندگان در محوطه‏های تاریخی جیرفت نشان می‏دهد که این منطقه از نظر اکوسیستم زندگی در پنج هزار سال پیش دارای آب و هوای مناسب برای زندگی حیوانات‏ وحشی بوده و احتمالا در آن فضاهای طبیعی و سبز زیادی وجود داشته است.»

آخرین بررسی کارشناسان داخلی و خارجی روی چند قطعه شی‏ء باستانی به دست آمده از محوطه‏های باستانی جیرفت که از حفاران غیرمجاز به دست آمده نشان می‏دهد که ساکنان‏ محوطه‏های باستانی جیرفت پنج هزار سال پیش وسایل بازی داشته‏اند.

یوسف مجیدزاده در مورد بازی در این منطقه در نیمه نخست هزار سوم پیش از میلاد گفت:«در میان‏ اشیاء باستانی که از حفاران غیرمجاز در منطقه هلیل‏رود و جیرفت گرفته‏شده است پنج شی‏ء باستانی‏ وجود دارد که سه قطعه از آن به شکل عقاب،یک قطعه به شکل عقرب با سر انسان و شی‏ء آخر هم‏ به صورت یک صفحه تخت است که روی همگی آنها حفره‏هایی به تعداد مساوی ۱۲ یا ۱۸ با اندازه‏های برابر وجود دارد که به احتمال بسیار زیاد نوعی وسیله بازی بوده‏اند.»

وی با اشاره به اینکه این وسیله بازی مثل تخت نرد بازی است که بازی می‏کرده‏اند،گفت:«هنوز مشخص نیست که مردم ساکن اطراف هلیل‏رود پنج هزار سال پیش با این وسایل بازی می‏کرده‏اند، اما نوع ساختار این اشیاء و وجود تعداد مساوی و برابر حفره‏های روی آنها نشان می‏دهد که این اشیاء ابزار بازی خاصی بوده‏اند.»به گفته مجیدزاده وجود بازی در منطقه هلیل‏رود در پنج هزار سال پیش‏ می‏تواند نشان‏دهنده وجود سرگرمی در این منطقه در آن دوران باشد.علاوه بر کارشناسان داخلی‏ تعدادی از کارشناسان مطرح بین المللی هم روی این پنج قطعه شی‏ء و کاربری آنها بررسی‏هایی انجام‏ داده‏اند.

ژان پرو یکی از بزرگ‏ترین باستان‏شناسان جهان و کارشناس بازنشسته موزه لوور فرانسه که روی‏ اشیاء باستانی جیرفت بررسی‏های بسیاری را انجام داده است با اشاره به اینکه این پنج قطعه شی‏ء وسیله بازی بوده‏اند،گفت:«از این وسیله‏های بازی که هنوز روش و سبک بازی با آنها مشخص

نیست قبل از این هم در محوطه‏های باستانی در بین النهرین با تعدادی مهره به دست آمده است که‏ شکل و ساختار آنها نشان‏دهنده این است که مردم باستان با این وسایل بازی می‏کرده‏اند.»

به گفته پرو هم‏اکنون تعدادی از کارشناسان در حال بررسی‏های بیشتر روی این اشیاء هستند تا بتوانند روش این بازی را مشخص کنند،پنج قطعه شی‏ء پنج هزار ساله‏ای که به اعتقاد کارشناسان‏ وسیله بازی بوده‏اند هم‏اکنون در موزه باستان‏شناسی جیرفت نگهداری می‏شود.۶»

اندیشه و افکار

«ژان پرو باستان‏شناس برجسته فرانسوی در این مورد می‏گوید:نتیجه‏ای که از طرز تفکر سازندگان‏ این اشیاء داشته‏ایم،خیلی جالب است که حتی در آن دوران،یعنی هزاره سوم پیش از میلاد نیز مردم‏ این ناحیه الوهیت را نه با صور انسانی بلکه به شکل موجوداتی برتر از انسان به تصویر می‏کشیده‏اند که موجودات ترکیبی،جانوران با دو سر و یا نقوش انسان‏های شاخدار نمونه‏هایی از آنها هستند.در حقیقت این افراد با کمک نمادهایی به نمایش آن برتری الهی که در پس‏زمینه ذهنی‏شان وجود داشته، می‏پرداخته‏اند.اما اینکه چرا این‏طور بوده است دلیل پیچیده‏تری دارد.در واقع باید گفت مسائلی‏ مانند مذهب،هنر و خط و نگارش همگی به‏هم مرتبط هستند و تقریبا در تمام جوامعی که در دوره‏ مشابهی قرار دارند،به‏طور همزمان به وجود می‏آیند.»

اهمیت نقوش جیرفت این است که سازندگان بعضی از آنها در دوران باستان با این کار سعی کرده‏اند محیط طبیعی اطراف خود را نشان دهند و به این ترتیب به نوعی زیست‏بوم طبیعی خود را در آن‏ دوران به تصویر کشیده‏اند.دومین مسئله حائز اهمیت درباره این نقوش این است که سازندگان آنها از نقش تصاویر درختان،طبیعت،گیاهان و جانوران روی سنگ‏ها هدف خاصی را دنبال می‏کرده‏اند.

بررسی نقوش تمدن آرتا

اینکه چرا سازنده این اشیاء از تصویر فلان حیوان استفاده می‏کرده و برای مثال شکل جانور دیگری‏ را نقش نکرده است از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است.چرا که بدون شک هنرمندان دنیای‏ باستان دلایل خاصی برای به تصویر کشیدن این جانوران و گیاهان داشته‏اند.یک مسئله جالب دیگر که ارزش بررسی بسیار دارد،قدرت تخیل این مردم است که فراتر از انتظار ظاهر شده است.این‏ قدرت تخیل که ظاهرا در بین تمام افراد این جامعه وجود داشته و از همین‏رو من آن را قدرت تخیل‏ جمعی می‏نامم به خلق و ظهور موجوداتی نظیر انسان‏های شاخدار،عقاب‏های دوسر و یا موجودات‏ ترکیبی از انسان و یک جانور دیگر مانند:گاو نر،شیر و یا عقاب منجر شده است.در حقیقت باید اعتراف کرد که انسان‏های باستانی این ناحیه به‏خاطر نحوه شکل‏گیری و روند تکامل فکری خود

متخصصان بسیاری از جمله معماران،باستان‏شناسان با تخصص‏های گوناگون و دیگر کارشناسان‏ مربوطه را شگفت‏زده کرده‏اند.۷

نقوش روی ظرف

«بخش عمده اشیای بازیافتی را ظروف تزئینی ساخته‏شده از صابون تشکیل می‏دهد.از میان حدود هزار قلم شی‏ء بازیافتی در حدود سیصد قلم را ظروف سنگی تزئین‏شده با نقوش برجسته و گاه کنده‏ برای ترصیع تشکیل می‏دهد که نقش مایه‏های تزئینی آنها را از انواع خاصی از جانوران،موجودات‏ هیولایی و افسانه‏ای،انسان و نیز گونه‏های چندی از گیاهان مانند نخل خرما،نمای باروی شهرها و بناهای درون آن را دربر می‏گیرد.بقیه این اشیاء به‏طور تقریبا برابر میان گونه‏ای دیگر از آثار هنری‏ تقسیم شده است که آنها عبارتند از:الف)سردیس و تندیس انسان و جانوران از سنگ مرمر؛ب) پیکره انسان و جانوران از سنگ صابونی؛ج)پیکره انسان و جانوران از مفرغ یا بخشی از اشیای‏ تزئینی پیچیده‏تر؛د)افزون بر ظروف،گونه‏های متعددی از اشیای متفاوت از همان سنگ مانند چهارپایه(به احتمال نمای معبد با شباهت بسیار زیاد به یافته‏های مشابه از حفریات شهداد؛هـ)اسفال‏ منقوش یا ساده شبیه سفال‏های به دست آمده از شهداد،یحیی در کرمان و شهر سوخته در سیستان که‏ تاریخ آنها به اواخر هزاره چهارم و هزاره سوم ق.م می‏رسد؛و)اشیای کوچک گوناگون از سنگ‏ لاجورد مانند مهره‏های مسطح و استوانه‏ای با نقش مایه‏های انسان،شیر با سر انسان،عقاب و نقوش‏ هندسی همراه با پیکرک‏های انسان و جانور؛ز)و سرانجام ظروف ساده،مهرهای استوانه‏ای و پیکرک‏های گوناگون از سنگ مرمر.

در پیکره‏های جیرفت همانند پیکره‏های سومری،بالاتنه همه مردان برهنه و دامن به کمک شال‏ بزرگی به کمر محکم شده است.با این تفاوت که در اینجا آنها گردنبندی با آویز بزرگی از فیروزه به‏ اشکال هندسی گرد و یا بیضی به گردن دارند.آنها بدون استثناء موی بلندی دارند که از پشت تا انتهای‏ کمر ادامه یافته است.

تزئین سنگ‏نشانی همچنین در نوار یاتلی که بالای پیشانی بر گیسوان عقرب انسان بسته شده  و نیز در گلبرگ‏های درختانی که بزها قصد خوردن شاخ و برگ‏هایشان را دارند،اجرا شده است.  در یک گیلاس بسیار زیبا دو موجود انسانی را می‏بینیم که هرکدام با هر دست پلنگی را از دم‏ گرفته و آن را به هوا بلند کرده‏اند.یکی از آنها دامنی بلند بر تن دارد،اما دیگری ترکیبی است از احتمال فراوان لکه‏های بدن گاو نر را نشان می‏دهد.این نقش که بی‏تردید گاو-مردی است،شال‏ پهنی به دور کمر و مچ‏بندهایی بر مچ و پاها دارد.مچ‏بندها و دستبندهای این گاو-مرد و دستبندهای‏ انسان در سمت دیگر ظرف در اصل سنگ‏نشانی شده بود که همه آنها از میان رفته است.افزون بر آن،

دامن مرد در این ظرف که راه‏راه نشان داده شده است در اصل به کمک یک یا چند رنگ سنگ‏نشانی‏ شده بود که همه آنها نیز از میان رفته است.

 اگرچه نقش‏مایه سلطان جانوران که از هزاره چهارم ق.م بر مهرهای استوانه‏ای دوره‏های شوش‏ واروک جدید پدیدار می‏شود،کیفیت کار و در درجه مهارت و استادی به‏کار رفته در ساخت و پرداخت ظروف جیرفت و به‏طور کلی اشیای بازیافتی نشان می‏دهد که آغاز مکتب صنعت سنگ در جنوب شرق ایران و به‏ویژه در منطقه جیرفت می‏بایست به چندین سده پیش بازگردد.بر روی‏ ظروف جیرفت ما نه تنها کرارا به نقش‏مایه تزئینی سلطان جانوران برمی‏خوریم،بلکه سلطان با رام‏کننده در یک ظرف به صورت ترکیبی گاو-مرد و در ظرف سنگی دیگری در شکل شیر-مرد ظاهر می‏شود و این از پنجه و چنگال‏ها و دم ستبر و بلند آن قابل تشخیص است.این موجودات انسانی یا هیولایی انواع گوناگون جانوران وحشی مانند پلنگ‏ها،مارها یا انسان‏ها عقرب‏ها را در کنترل دارند.

یکی دیگر از نقش‏مایه‏های روی ظروف سنگی بازیافتی از جیرفت که در هنر سومری متداول است، رویارویی دو جاندار وحشی است.اما شکل خاصی از این نقش‏مایه که ویژه دوره اوروک جدید به‏شمار می‏رود از دو جانوری تشکیل شده است که دم یا گردن‏های بلندشان در یکدیگر تاب خورده است.این نقش‏مایه تنها بر روی مهره‏های استوانه‏ای ظاهر می‏شود.ما هنوز نمی‏دانیم که آیا این‏ نقش‏مایه بر مهرهای استوانه‏ای در جیرفت نیز ظاهر می‏شود یا نه،زیرا ما تنها دو مهر استوانه‏ای از این‏ منطقه در اختیار داریم.(ت.۶)اما صحنه رویارویی یکی از متداول‏ترین نقش‏مایه‏هاست که ما با آن در تزئین ظروف سنگی روبه‏رو می‏شویم.این جانوران خشمگین با دهان بسیار باز به حالت رودررو از دو پلنگ و دو مار و یا یک پلنگ و یک مار تشکیل می‏شود. رودررویی این جانوران،به‏ویژه در مورد مارها همیشه با مهارت و زیبایی خاصی کار شده است.زیرا گردن و دم حتی در نمونه‏ها به تمامی بدن آنها همانند ریسمانی درهم پیچیده است.صحنه رویارویی‏ دیگر نبرد یک عقاب با دو مار را دربر می‏گیرد.اگرچه این نقش‏مایه به اندازه رویارویی مارها با پلنگ‏ها متداول نیست،اما بی‏تردید طراحی آنها به دست بزرگ‏ترین استادان کارگاه‏های؛ سنگ‏تراشی انجام گرفته است.نقش‏مایه متداول دیگری جانوران شاخدار و گیاه‏خوار را نشان‏ می‏دهد که در صلح و آرامش در مرغزار به چرا مشغولند.در این صحنه‏ها اغلب دو بز کوهی را می‏بینیم که رو به یکدیگر در دو سوی درختی به حالت کاملا قرینه ایستاده و یا بر روی پاهای جلو ایستاده و به صورت نمادی قصد خوردن شاخ و برگ درخت را دارند.نسخه قدیمی‏تری از این صحنه‏ بر یک مهر استوانه‏ای از دوران اوروک جدید حک شده است که در آن مردی که گفته می‏شود ممکن‏ است حاکم باشد بزها را با شاخه‏های درختی که در دست دارد تغذیه می‏کند.اما نمایش واقعی دو بز رودررو و در دو سوی یک درخت از دوره پرتو ایلامی از شوش III و یحیی IVC به دست آنها است. نمونه‏های واقعی نماد و درخت زندگی و بزهای کوهی بر ظروف سنگی جیرفت در طبیعی‏ترین و زیباترین شکل ممکن بارها و بارها ظاهر می‏شود.بزی که هر چهارپایش بر زمین قرار دارد و خمیدگی شاخ‏هایش رو به بالاست

بزی که یکی از پاهای پیشین را بالا آورده است.بزی که روی دو پای عقب ایستاده و یکی از پاهای پیشین را تا نزدیکی پوزه بالا آورده است،یا اینکه آن را روی شاخه درخت قرار داده است و بزهایی که در دو ردیف و در دو جهت مخالف از چپ به راست‏ و از راست به چپ و در حالات گوناگون قرار دارند.

در این صحنه‏ها گونه‏ای متفاوت از بزهای کوهی را می‏توان از شکل شاخ‏هایشان تشخیص داد. جزئیات بیشتر جنسیت،یعنی نر یا ماده بودن،سن یعنی بالغ یا نابالغ بودن را نشان می‏دهد.گوناگونی‏ انواع در مورد نباتات نیز به خوبی مشهود است.اگرچه نقش‏های گوناگونی مانند انسان،عقرب‏ انسان،شیر انسان،مار عقاب،عقرب پلنگ،شیر گاو،گاو کوهاندار و بز کوهی به کرات بر ظروف‏ سنگی جیرفت ظاهر می‏شود،اما در میان آنها تنها بدن موجودات خاصی(پلنگ،مار،عقرب،عقاب، انسان)سنگ‏نشانی شده است.افزون بر آن،در چندین مورد نقش عقاب،عقرب و عقرب انسان را در سطح تخته سنگ‏های نازک حجاری و بدنشان را سنگ‏نشانی کرده‏اند.سوراخ‏های ایجاد شده را پشت هر یک از این پیکره‏ها نشان می‏دهد که آنها خود زمانی همچون قطعه‏ای از ترصیع در صحنه‏ تصویری سطح گسترده‏تری نشانده شده بودند.

نقش‏مایه جالب توجه دیگری که در تزئین ظروف سنگی جیرفت ظاهر می‏شود عقرب انسان است. اگرچه ما هنوز درباره اهمیت و مفهوم این وجود ترکیبی و هیولایی چیزی نمی‏دانیم،اما در؛ اسطوره‏ای بودن آن تردیدی وجود ندارد.زیرا ما با این مخلوق در حماسه اسطوره‏های گیلگمش در نقش نگهبان دروازه کوه‏های مشو،دروازه‏ای که برای ورود به شهر ظلمات می‏بایست از آن گذر کرده مواجه می‏شویم‏۸ و سرانجام نمایش معماری بر ظروف سنگی جیرفت اهمیت بسیار زیادی دارد.

مجسمه‏های لولایی

بررسی‏های باستانی و اشیاء به دست آمده از محوطه باستانی جیرفت،نشان می‏دهد که ساکنان این‏ محوطه،پنج هزار سال پیش مجسمه‏هایی با دست و پای متحرک و لولادار شبیه عروسک‏های‏ خیمه‏شب بازی می‏ساختند.

یوسف مجیدزاده سرپرست گروه کاوش‏های باستان‏شناسی جیرفت دراین‏باره گفت:«طی‏ کاوش‏های باستان‏شناسی انجام شده در جیرفت و همچنین در میان اشیای باستانی کشف شده از قاچاقچیان بخش‏هایی از تعدادی مجسمه شبیه به عروسک‏های خیمه‏شب بازی به دست آمده که‏ دست و پای آنها از بدن جداست و احتمالا به وسیله میله‏ای آهنی اجزای بدن آنها به هم وصل می‏شده‏ است.»وی گفت:«این مجسمه‏های لولایی که دست و پای آنها هم حرکت می‏کرده از جنس سنگ‏ مرمر بوده که در اندازه‏های ۳۵ تا ۴۰ سانتیمتر ساخته شده‏اند.»

به گفته مجیدزاده این مجسمه‏ها که به شکل انسان و حیوان ساخته می‏شده‏اند در محوطه‏های‏ باستانی جیرفت استان کرمان جای گرفته‏اند.این محوطه‏های باستانی که در هزاره سوم پیش از میلاد آثار ارزشمندی را در خود جای داده‏اند،جزو غنی‏ترین محوطه‏های باستانی جهان محسوب می‏شوند.در طول رودخانه هلیل‏رود تاکنون بیش از ۱۰۰ محوطه باستانی شناسایی شده است.

مجیدزاده،همچنین با اشاره به اینکه هنر حکاکی و سنگ‏تراشی مردم جیرفت از هنر مجسمه‏سازی‏ آنها بسیار قوی‏تر بوده است،در مورد مجسمه‏های دیگر شناسایی شده از این محوطه گفت:«به جز مجسمه‏های لولایی نوعی دیگر از مجسمه‏ها نیز در این محوطه شناسایی شده‏اند که از جنس سنگ‏ کولریت هستند و یک‏تکه ساخته می‏شدند.»۹

نتیجه‏ گیری

یکی از عوامل غنای تمدن آرتا ناشی از ویژگی منحصربه‏فرد جغرافیایی و زیست محیطی سرزمین آن‏ است.محوطه‏های تاریخی کشف‏شده در امتداد حوزه هلیل‏رود به طول ۴۰۰ کیلومتر که از هزاره‏ سوم پیش از میلاد آثار ارزشمندی را در خود جای داده است،گنجینه‏ای از ظروف و اشیایی است که‏ با ذهن پویا و خلاق هنرمندانی بزرگ سعی در نشان دادن طبیعی اطراف خود بدون هیچ‏گونه تقلید و تأثیر از تمدن‏های دیگر داشته‏اند. نقوش زیبا و منحصربه‏فرد اساطیر و مذهبی که شاید به جرأت بتوان گفت در هیچ تمدن دیگری‏ یافت نشده و بیانگر دیدگاه انسانی است که به خلقت خویش و حیات پس از مرگ می‏اندیشیده و نوعی درگیری ذهنی با جهان مابعد الطبیعه داشته است.همچنین وجود بنای عظیم زیگورات مانند و پیدا شدن ظروف سنگی این تمدن در بین النهرین بیانگر این مطلب است که آرتا یکی از تمدن‏هایی‏ است که در ۵۰۰ سال پیش اشیای ساخته‏شده خود را صادر می‏کرده است.همه موارد ذکرشده نشان‏ از پادشاهی مقتدر و عظیم آرته در دنیای باستان دارد و انقلابی عظیم در دنیای باستان‏شناسی است و ایران به عنوان خاستگاه نخستین تمدن بشری حرف‏های زیادی برای گفتن دارد.

پی‏نوشت‏ها:

www.irannews paper.com -(1)

www.chn.ir -(2)

www.chn.ir -(3)

www.gomadin.com -(4)

(۵)-همان مأخذ.

(۶)-همان مأخذ

www.yataahoo.com -(7)

(۸)-یوسف مجیدزاده،جیرفت کهن‏ترین تمدن شرق،تهران،انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،۱۳۸۲،صص ۲ الی ۸.

www.fareiran.com -(9)

منابع

-مجیدزاده،یوسف،جیرفت کهن‏ترین تمدن شرق تهران،انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی،۱۳۸۲.

-مصاحبه با دکتر یوسف مجیدزاده،تهران،مهرماه ۱۳۸۴

سایت‏های اینترنتی:

-www.amb.iran.ir

-www.amranvaz persianblog.com

-www.BBC.persian.com

-www.chn.ir

-www.fareiran.com

-www.gavashir.com

-www.gomadin.com

-www.heritagechn.com

-www.iran-newspaper.com

-www.kermanravince.ir

-www.persian-languge.com

-www.yataahoo.com

مجله هنر » بهار و تابستان ۱۳۸۶ – شماره ۷۲  » سمیه شادجو