بوشهر، ایستگاه دریایی زائران ایران در خلیج‌فارس
ارتباط بندر بوشهر با کرانه‌های جنوبی خلیج‌فارس و همچنین ابعاد
اقتصادی این بندر تاریخی اهمیت ویژه‌ای به آن داده و بوشهر را در
کنار حضور و نفوذ دولت‌هایی چون انگلستان که کنسولگری خود را در
این شهر دایر کرده بودند به یکی از کانون‌های مهم اقتصادی و سیاسی
تبدیل کرد. علاوه بر مواردی که حاکی اهمیت راهبردی این بندر داشت.
ابعاد ارتباطی بندر بوشهر که در مقاطعی از دوران قاجاریه به‌خصوص
دوران سلطنت ناصرالدین‌شاه است که بوشهر را به‌عنوان یکی از
مهم‌ترین مبادی ورودی و خروجی زائران بیت‌الله الحرام مطرح
می‌کرد. در این زمان با توجه به ناامنی‌های به وجود آمده که
بیش‌ازپیش راه‌های خشکی را تهدید می‌نمود، ناچار راه‌های دریایی
برای سفر به حج موردتوجه قرار گرفت. ازآنجاکه مهم‌ترین و
معتبرترین آبراه ارتباطی خلیج‌فارس به آب‌های بین‌المللی بوشهر
بود این بندر ازنظر مذهبی و زیارتی نیز جلب‌توجه می‌کند. در این
زمان بوشهر به‌عنوان مهم‌ترین مسیر ارتباطی در خلیج‌فارس مطرح
گردیده مسیر به‌گونه‌ای بود که در ابتدا زوار در بوشهر سوار بر
کشتی شده و سپس با گذر از آب‌های خروشان خلیج‌فارس به سمت دریای
عمان و اقیانوس هند و یمن حرکت کرده و پس‌ازآن به دریای سرخ وارد
گردیده و ازآنجا در بندر جده پهلو می‌گرفتند. استقبال زائران
ایرانی از نقاط گوناگون ایران در دوران قاجار که از بیشتر نواحی
ایران و نواحی چون؛ قائن در خراسان، خراسان، فارس، و نواحی مرکزی
ایران به بوشهر صورت می‌گرفت به‌خوبی در گزارش‌های روزنامه ایران
که از نخستین روزنامه‌های دوران قاجار بود منعکس گردیده است.
در گزارش‌های روزنامه ایران نقش کشتی‌ها و جهازهای انگلیسی،
ایرانی و هلندی که وظیفهٔ انتقال زائران را به مکه و مدینه بر
عهده داشتند و همچنین سختی‌ها و مشقت‌هایی که زوار در این راه
متحمل می‌شدند به‌وضوح بیان شده است. یکی از دشوارترین
کارها سوار و پیاده شدن از کشتی برای قرنطینه‌ای بود که با وجود
شلوغی بیش‌ازحد و سوار شدن بیش از ظرفیت کشتی تحمل‌ناپذیر بود.
دشواری عمدهٔ این راه معطلی‌های فراوانی بود که مسافران در این
بندرها چه در رفتن و چه در برگشتن از جده می‌بایست تحمل کنند تا
کشتی از راه برسد.
سال‌های 1290 هجری قمری تا سال‌های پیش از مشروطیت را می‌توان
نقطه اوج این نقل و انتقالات دریایی از طریق بوشهر دانست.
مسافرت از راه بوشهر به سرزمین حجاز علاوه بر اجر معنوی سود مادی
خوبی نیز شامل حال تجار داخلی و خارجی مقیم بوشهر می‌گرداند.
روزنامه ایران در گزارشی به این موضوع را تأیید کرده است:”وکلای
جهازات در بندر بوشهر می‌خواستند از یک نفر حاجی بیست‌وپنج تومان
کرایه جهاز بگیرند. تاجر هولاندی [هلندی] با حاج قرار گذاشت
که نفری پانزده تومان کرایه بگیرد و جهاز بسیار بزرگی اجاره کرد،
وکلای جهازات خبر شده آن‌ها هم پانزده تومان قرار دادند.”
(روزنامه ایران، ش 434،1297، ص 1(
هزینه بالای کرایه کشتی‌ها و جهازات زیارتی در کنار نوسانات قیمت
اجاره‌بهای آن بار مالی سنگینی را بر دوش زائران تحمیل نموده بود.
نکته قابل‌ذکر آنکه کنترل کشتی‌هایی که وظیفه جابه‌جایی حجاج را
از مبدأ بوشهر به مقصد مکه و مدینه به عهد داشتند بر عهدهٔ
نیروهای انگلیسی مستقر در بوشهر بود تا جایی که نیروهای انگلیسی
مقرر نموده بودند که هر کشتی بیشتر از سیصد نفر حاجی نبایستی حمل
نمایند.
در طی سفر دریایی گهگاهی نیز حاجیان را خطرات مختلفی ازجمله
طوفان‌های دریایی و همچنین حملات دزدان دریایی نیز تهدید می‌کرد.
در یکی دیگر از گزارش‌های روزنامه ایران به‌خوبی به این موضوع
اشاره شده است:” چند روز قبل جهاز آتش موسوم به علم شیر از مکه
معظمه می‌آمده و بار زیاد داشته، در نزدیکی مقسط به گل نشسته، چند
روز بدین منوال بود. سارقین دریا مستحضر شده و به خیال غارت اطراف
کشتی را احاطه کرده کاپی تن [کاپیتان] ساعتی و تفنگی تعارف رئیس
سارقین کرده، تفنگ را قبول و ساعت را پس داده [است]. هر چه کاپی
تن [کاپیتان] کمک خواسته از آن‌ها که کشتی را حرکت دهند، مفید
نیفتاده، تا شب پنجم، خیال سارقین به‌کلی صرف غارت کشتی و حاج
شده، کاپی تن [کاپیتان] هم پنچاه شصت تفنگ سوزنی بیرون آورده، به
حاج داده که خود را حفظ نمایند و سارقین می‌گفتند که یا شما را
غارت می‌کنیم یا هزار لیره فرانسه بدهید، تا کمک کنیم خلاص شوید.
تا صبح کاپی تن [کاپیتان] مهلت خواسته، شبانه بارها را به دریا
انداخته، کشتی قدری سبک شده و لطف الهی شامل گردیده، آب دریا زیاد
شده، کشتی را حرکت داده، ولی سکان کشتی شکسته آن را طوری با طناب
و غیره بسته، خود را به بوشهر رسانیدند. (روزنامه ایران، ش
349،1295، ص 2)
منبع: روزنامه ایران. شماره‌های 349 و 434، سال 1290 الی 1295