موزه‌ها یادگار گنج‌های فراموش شده
بر اساس همین عقیده، در قطعنامه شماره پنج دوازدهمین مجمع عمومی كمیته بین‌المللی موزه‌ها ایكوم (ICOM) كه در 18 می 1977 میلادی در مسكو برپا شد، روز 18 می برابر با 28 اردیبهشت به عنوان روز جهانی موزه‌ها اعلام شد و از آن سال در روز یاد شده در همه كشورهای عضو، مراسمی به اجرا می‌شود. در کشور ما نیز در روز 28 اردیبهشت به‌مناسبت روز جهانی موزه و آغاز هفته میراث فرهنگی، برنامه‌های متنوعی اجرا می‌شود.
ريشه واژه موزه از لغت يونانى«موزين» (Mousein) به معناى مقر زندگى «موز» (Mouse) الهه هنر و صنايع در اساطير يونان باستان اقتباس شده است و در زبان انگليسى تلفظ ميوزيم ( Museu) و در زبان فرانسه موزه (Musee) رابه خود گرفته است. درحوالی دهه 1290 ﻫ .ق تلفظ فرانسه موزه به زبان فارسى نیز راه يافت.
ایکوم، شوراى بين‌المللى وابسته به سازمان فرهنگى، علمى و تربيتى سازمان ملل متحد يونسكو در بند‌های 3 و 4 اساسنامه خود كه جامع‌ترين تعريف از موزه است، چنين مى‌گويد:
«موزه مؤسسه‌اى است دائمى و بدون هدف مادى كه درهاى آن به روى همگان گشوده است و در خدمت جامعه و پيشرفت آن فعاليت مى‌كند. هدف موزه‌ها تحقيق درآثار و شواهد برجاى مانده انسان و محيط‌زيست او، گردآورى، حفظ و بهره‌ورى معنوى و ايجاد ارتباط بين اين آثار، به ويژه به نمايش گذاردن آن‌ها به منظور بررسى و بهره‌ورى معنوى است.
تشکیل اولین موزه در ایران به حدود 150 سال قبل مربوط می‌شود. ناصرالدین شاه قاجار در سال 1290 ه.ق و پس از اولین سفر خویش به اروپا، برای نخستین‌بار به ایجاد یک موزه خصوصی در محل ارگ سلطنتی مجموعه تاریخی‌فرهنگی کاخ گلستان اقدام کرد، در سال 1295 ه.ش موزه ملی یا موزه معارف در شمال مدرسه دارالفنون واقع در ضلع غربی خیابان ناصر خسرو تهران تأسیس شد و چندی بعد این مجموعه به عمارت مسعودیه انتقال یافت. در سال 1313 عملیات احداث ساختمان موزه ملی ایران در بخشی از اراضی میدان مشق تهران بر اساس طرح باستان‌شناس معروف فرانسوی، آندره گدار و ازسوی حاج عباسعلی معمار و استاد مراد تبریزی آغاز شد و نهایتا در سال 1316 موزه ملی ایران افتتاح شد.
نمایشگاه ترتیب یافته از سکه‌های تاریخی تبریز را می‌توان اولین گام در ایجاد موزه در تبریز دانست این نمایشگاه که از سکه‌های مکشوفه شهر تبریز ترتیب یافته بود در خلال سال‌های 1306 و 1307 در محل کتابخانه تربیت تبریز برگزار شد. 20سال پس از برگزاری این نمایشگاه، در تیر سال 1328 موزه دانشگاه ادبیات دانشگاه تبریز تشکیل و افتتاح شد، این موزه با اینکه در زمان گشایش با نام موزه آذربایجان افتتاح شد، این مجموعه ارزشمند مجموعه‌ای جداگانه بوده و ارتباطی به موزه آذربایجان فعلی ندارد لیکن نخستین موزه تبریز و اولین موزه دانشگاهی ایران محسوب می‌شود.
اولین اقدام در راستای شکل‌گیری موزه آذربایجان با دریافت 202 قطعه آثار تاریخی از موزه ایران باستان و نمایش آن‌ها در تالار فوقانی کتابخانه ملی تبریز در مرداد سال 1336 صورت گرفت. پس از دریافت بخش دیگری از آثار تاریخی از هیئت‌های باستان‌شناسی از اقصی نقاط کشور و نیز هدایایی از طبقات مختلف مردم تبریز، در فروردین سال 1338 موزه آذربایجان در محل هنرستان دختران تبریز رسما افتتاح شد، همزمان و در راستای ایجاد ساختمانی مناسب برای موزه، قطعه زمینی در ضلع غربی مسجد کبود تبریز در نظر گرفته شد و ساختمان موزه بر اساس نقشه تنظیمی باستان‌شناس فرانسوی، آندره گدار و ترسیم اسماعیل دیباج احداث ودر نهایت موزه آذربایجان به سال 13441 در محل فعلی خود افتتاح شد.
موزه آذربایجان ازجمله مهم‌ترین موزه های ایران است که در آن آثار مربوط به هزاره‌های پیشین تا دوره اسلامی به معرض نمایش در آمده است. این موزه، به‌لحاظ قدمت و غنای آثار موجود در آن یکی از مهم‌ترین موزه‌های کشور محسوب می‌شود که بیش از نیم قرن سابقه دارد، این موزه در کنار اهمیت علمی‌پژوهشی برای محققان و پژوهشگران، همواره مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی بوده و همه ساله پذیرای جمع کثیری از علاقه‌مندان است. همچنین موزه آذربایجان به‌عنوان موزه مادر در استان مطرح است چرا که با تأمین اموال فرهنگی مورد نیاز نقش مهمی در شکل‌گیری سایر موزه‌های استان داشته است. ساختمان موزه از بخش‌های مختلف ازجمله چهار تالار نمایش اشیای تاریخی، بخش‌های اداری و فنی آزمایشگاه و مخازن و کتابخانه تخصصی تشکیل یافته است و اینک موزه آذربایجان با گذشت بیش از 6 دهه از تأسیس آن همچنان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین موزه‌های کشور و یکی از جاذبه‌های گردشگری استان آذربایجان شرقی مطرح است، هم اینک 12 موزه تحت پوشش و 3 موزه مشارکتی و 1 موزه خصوصی در استان و یک موزه دانشگاهی با کسب مجوز از سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور در استان فعالیت می‌کند و تقریبا به همین تعداد مجموعه‌‌هایی هستند که تحت عنوان موزه ازسوی سایر دستگاه‌ها ایجاد شده‌اند و امید است دستگاه‌های مسئول آن‌ها به‌لحاظ قانونی و نیز هدفمندی و استانداردسازی مجموعه‌های خود سریعا نسبت به کسب مجوزهای لازم اقدام کنند.
*رئیس امور موزه‌های استان و عضو کمیته ملی موزه‌های ایران( ICOM )