رباعیات خیام؛ عصاره عاطفی اندیشه‌های حکیمی همه‌چیزدان
یوسف بینا در گفت‌وگو با خبرگزاری تاریخ ما با اشاره به شخصیت و اشعار حکیم عمر خیام، این شاعر و اندیشمند بزرگ و مطرح ایرانی، اظهار کرد: پیش از این‌که بخواهیم شعر خیام را بشناسیم، بهتر است که با شخصیت خیام آشنا شویم، یعنی آن شخصیتی که از خیام سراغ داریم و در فرهنگ ما ثبت و ضبط شده است. خیام یک حکیم همه‌چیزدان بوده است، چراکه او فلسفه یونان را می‌دانسته و به فلسفه ابن سینا نیز علاقه و تسلط داشته و علاوه بر فلسفه در نجوم و کیهان‌شناسی نیز دستی داشته است. همان‌طور که مستحضر هستید، تقویم هجری شمسی که امروزه مورد استفاده ما قرار گرفته است و به تقویم جلالی معروف است توسط خیام طراحی و تنظیم شده است.
وی افزود: علاوه بر این، خیام یک اسطوره‌شناس بوده و به اسطوره‌ها و داستان‌های کهن علاقه و تسلط داشته است. اگر «نوروزنامه» که از نظر ادیبان منسوب به خیام است، نوشته او باشد این نکته را تأیید می‌کند. همچنین خیام یک ریاضی‌دان بوده و در دانش ریاضی و تاریخ این علم شخصیت مطرحی است. مثلث خیام پاسکال و پیشرفت در حل معادلات چند مجهولی نیز به نام خیام در تاریخ ثبت شده است و به طور کلی خیام از نظر علم و اندیشه یک شخصیت استثنائی به حساب می‌آید.
این شاعر و منتقد ادبی تصریح کرد: در سنت ما رسم است که حتی اگر به معنای عرفی خیلی از افراد شاعر نبودند، اما به ادبیات علاقه داشتند و رسم دیگری وجود داشته است که دانشمندان و فیلسوفان در جنب فعالیت‌های اصلی و علمی خود، رباعی می‌سرودند. به عنوان مثال می‌توان به ابن‌سینا و خواجه نصیرالدین طوسی اشاره کرد که چند رباعی معروف منسوب به آن‌ها است. با این حال در این میان خیام سرآمد است. اگر آن ۷۰ رباعی یا ۱۱۴ رباعی معروف و یا حتی به اعتبار بررسی آقای میرافضلی ۶۰ رباعی معروف از آن خیام باشد، نشان می‌دهد که گستره اندیشه و دانش یک فیلسوف و حکیم همه‌چیزدان ایرانی به زیباترین، موجزترین، هنری‌ترین و عاطفی‌ترین شکل ممکن در رباعیات خیام تجلی دارد. رباعیات خیام عصاره عاطفی اندیشه‌های یک حکیم و فیلسوف بزرگ است که در برابر ما قرار دارد.
بینا در خصوص این‌که خیام در اندیشه و شعر از چه افرادی تأثیر گرفته است، بیان کرد: به لحاظ اندیشه اگر بخواهیم بگوییم که خیام از چه کسانی تاثیر گرفته است، باید بگوییم که خیلی معروف است که خیام در فلسفه پیرو ابن‌سینا بوده و بیش‌تر روش فلسفی داشته است، اما نکته‌ای که باید در رابطه با خیام بدانیم این است که ما در قرن چهار و پنج هجری قمری که دوره اوج و شکوفایی تمدن ایرانی اسلامی بوده است، دانشمندان و حکمایی بزرگی داشته‌ایم که بی‌نظیر و تکرار نشدنی هستند و سرآمد آن‌ها بیرونی و ابن‌سینا و خیام هستند.
وی ادامه داد: در ادبیات فارسی به نظر خیام مایه‌هایی دارد که آن اگر آن مایه‌ها را در پیش از خیام جست‌وجو کنیم، می‌توانیم ردپایی از آن‌ها را در اشعار رودکی و فردوسی سراغ بگیریم. مضامینی که بعدها به مضامین خیامی مشهور شد در اشعار رودکی نیز دیده می‌شود و در اندیشه خیام رواج پیدا می‌کند یا اشعاری که فردوسی در رابطه با گذر زمان در شاهنامه دارد و ابیاتی که در حکمت زندگی دارد بعدها به صورت منسجم‌تر و موجزتر در شعر خیام دیده می‌شود.
این کارشناس و پژوهشگر ادبیات فارسی خاطرنشان کرد: بنابر پیشینه خیام می‌توانیم بگوییم که فکر و اندیشه خیام یک اندیشه رایج در ایران باستان بوده که به رودکی و فردوسی رسیده و در خیام به عنوان یک متفکر بزرگ متجلی شده است. پس از خیام اندیشه‌های خیامی در تاریخ ادبیات فارسی به دلیل این‌که غلبه بر عرفان بود، پیرو پیدا نکرد و اکثر شاعران ایران پس از آن تاریخ به عرفان روی آوردند. با این حال اقبال خیام در این بود که رباعی‌سرایان پس از او، از او تقلید بسیار کردند و حتی بسیاری از رباعی‌سرایانی که از او تقلید کردند. با وجود این‌که اندیشمند نبودند و بعضاً شاعران گمنام یا کم‌تر شناخته شده بودند در شیوه رباعی سرودن و منظومه فکری، راه خیام را پیمودند.
بینا با بیان این‌که «در دوران معاصر به اندیشه و شعر خیام توجه بیش‌تری شده»، اضافه کرد: در این دوره نویسندگان و شاعران معاصر ایران سعی بر این کردند که بیش‌تر شعر خیام را بشناسند و از او مایه‌های ادبی و فکری دریافت کنند.
وی در رابطه با شناخت مردم از خیام، عنوان کرد: بر این باور هستم که با توجه حضور نیشابور در خراسان و حضور خیام در نیشابور، در خراسان خوش‌بختانه مردم با خیام آشنا هستند و خیام را هم به عنوان یک اندیشمند و دانشمند می‌شناسند و هم به عنوان شاعر. البته این شناخت شاید شناخت خیلی علمی، دقیق و عالمانه‌ای نباشد، چراکه شناخت مردم عادی از بزرگان به شکل عادی است، اما در عین حال او را می‌شناسند و رباعیاتی از او را حتماً حفظ هستند.
این شاعر و منتقد ادبی افزود: به هر حال برخی رباعیات و مصرع‌های رباعیات خیام در حکم ضرب‌المثل بین مردم مشهور شده و همه آن‌ها را می‌خوانند و تکرار می‌کنند. به عنوان مثال می‌توان به مصرع «این قافله عمر عجب می‌گذرد» یا امثالهم اشاره کرد که کم نیستند. با این وجود درباره چند و چون رباعیات خیام، اندیشه‌ها و ارزش‌های شعری و نسخه‌شناسی که مسائل تخصصی است، طبیعی است که مردم کم‌تر شناخت داشته باشند. به هر حال من گمان می‌کنم که مردم ما در حد خود خیام را می‌شناسند، هرچند که چون خیام اندیشمند و شاعر بزرگی است و هنوز که هنوز است حرف و سخن درباره او بسیار می‌شود زد، هنوز جا دارد که مردم او را بیش‌تر بشناسند.
بینا با بیان این‌که «یک موضوع تخصصی در مورد رباعیات خیام وجود دارد که شناخت رباعیات اصیل از رباعیات منسوب است»، اظهار کرد: این مسئله، موضوع مهمی برای پژوهشگران شده است و در روزگار ما نیز همچنان این بحث‌ها رونق دارد و توسط افرادی مانند آقای میرافضلی بررسی و منتشر می‌شود و او تحقیقات بسیار خوبی درباره متن و شناخت رباعیات خیام انجام داده است. با این حال به نظر من، باید از منظر اجتماعی این موضوع را جدی بگیریم که علاوه بر مسائل علمی و دقیقی که مردم به همت پژوهشگران درباره خیام باید بدانند، خود مردم نیز طبیعی است که برای شخصیت اسطوره‌مانندی همچون حکیم عمر خیام، افسانه‌ها و قصه‌هایی دارند و او را به شیوه خود می‌شناسند که به نظرم این شناخت هم خیلی اهمیت دارد و در خور بررسی است.
وی با اشاره به اهمیت نوع شناخت مردم از خیام، ادامه داد: ما باید به شناخت مردم از خیام اهمیت دهیم و در عین حال شکل اصیل رباعیات را هم به مردم منتقل کنیم، چرا که در نهایت این شاعران بزرگ را مردم بوده‌اند که حفظ کرده‌اند، به نسل‌های بعد منتقل کردند و از آن‌ها شخصیت‌هایی اسطوره‌مانند ساخته‌اند.
پایان خبر / تاریخ ما