شکایت مهریزی‌ها از خان یزد برای آب قنات دولت‌آباد
باغ دولت آباد که یکی از آثار فاخر استان یزد و از پردیس‌های ایرانی ارزشمند کشورمان به شمار می‌رود، دست مایه تلاش «محمدتقی خان بافقی» حاکم یزد است که این باغ ایرانی را از حیث زیبایی و شکوه در رده‌ی باغات معتبر ایرانی قرار داده است.
شاید یکی از جالب‌ترین بخش‌های این باغ، علاوه بر معماری و شاهکارهای دیگر آن، داستان مربوط به قناتش باشد که در این گزارش به ماجرای این قنات موسوم به قنات باغ دولت آباد که مایه‌ی سبزی و نشاط این باغ در دل کویر شده، می‌پردازیم.
قنات دولت آباد به همراه باغ‌ها و کشتخوان‌هایی که از آن سیراب می‌شدند و سازه‌هایی مانند آسیاب، یخچال و آب انبار که حیات خود را مدیون این قنات بودند، نقش مهمی در شکل دادن به چهره‌ی «دوره» یا «حومه شهر» و همچنین اقتصاد و زندگی ساکنان یزد در دوره خوانین و پس از آن داشته است.
این مسئله چنان مهم بوده که جامع جعفری این قنات را مایه‌ی آبادانی یزد می‌دانسته و تاکید کرده که معادل ۵۰۰ درب باغ و مساوی دو هزار جریب زمین، از آن آب شاداب است.
منبع این قنات در بلوک مهریجرد یا همان مهریز امروزی قرار دارد و خان بزرگ برای رساندن این آب به یزد، ۹ فرسنگ ممر آب در دل خاک حفر کرد.
قنات دولت آباد شامل رشته‌هایی گوناگون است و به عبارتی حاصل پیوند رشته قنات‌هایی است که منبع همگی آنها نیز در مهریز واقع شده و چهار رشته قنات کم‌آب شامل قنوات باقرآباد، مهدی آباد، تقی‌آباد و قنات قدیمه بغدادآباد که با قنات امروزی آن متفاوت است را شامل می‌شود.
البته در وقف‌نامه‌ی این باغ، صحبت از پنج قنات شده که علاوه بر چهار رشته قنات نامبرده، از رشته‌ای جداگانه به نام دولت‌آباد نیز سیراب می‌شده است و در مجموع نیز خان بزرگ این ظرفیت‌ها را در قالب قنات دولت آباد به کار گرفته است.
از این قنوات تنها دو رشته را محمدتقی خان بافقی ایجاد کرده و بقیه را به مالکیت گرفته است اما این که چطور این ماکلیت را از آن خود کرده نیز تامل برانگیز است چرا که قنوات در گذشته، از حیث اهمیت اقتصادی و نقش حیاتی در بین مردم جایگاه قابل توجهی داشته است.
در خصوص گلایه‌ها و شکایت مالکان این قنوات که گاه در ردیف شاکیان آن، افراد مهریزی نیز حضور داشته‌اند، این چنین نقل شده است که براساس فرضیه‌های مطرح شده قنات آبشاهی یا نعیم‌آباد، یکی از رشته‌قنات‌های دولت آباد بوده که در سده هشتم هجری شکل گرفته است، به طوری که بخشی از آب آن جدا و صرف کشتزارها و مزارع نعیم‌آباد می‌شده که البته در وقف‌نامه نیز بدون نام بردن از آبشاهی، از تفکیک قنوات یاد شده است.
البته یکی از این ماجراها نیز مربوط به گلایه مردم خورمیز مهریز است چرا که محمد تقی خان برای پر آب کردن قنات گسرش که همان قنات باقر آباد و از رشته‌های اصلی قنات دولت آباد است، مادر چاه جدیدی حفر کرده بود که امروز به حوض جوش شهرت دارد. حفر این چاه، آبدهی قنوات خورمیز را به شدت کاهش داد و مردم از این مسئله گلایه‌مند شدند، لذا اسباب و اثاثیه خود را جمع کرده و با تمام دارایی خود نزد شاه رفتند و خواستند برای آنها خانه دیگری پیدا کند.
محمد تقی خان هم در این خصوص پذیرفت که بخشی از آب حوض جوش را به روستای خورمیز اختصاص دهد و برای تحقق وعده‌اش در فاصله هزار متری از حوض جوش و در دل زمین، مقسمی بر سر آبی که از حوض جوش جریان دارد، تعبیه شد که همچنان هم باقی مانده است.
آب قنات دولت‌آباد اول از حوض جوش جاری شده و در محله بغداد آباد جریان یافته و پس از چرخاندن آسیاب محمدآباد به سمت یزد روان می‌شد که در این میان از محله آبشاهی نیز عبور می‌کرد و محلاتی مانند خرمشاه و پشت باغ نیز جزو محلاتی بودند که در مسیر این قنات ایجاد شدند. خلاصه پس از این جریان، آب دولت آباد به باغ می‌رسید و باغ دولت آباد را مشروب می‌کرد.
برگرفته از کتاب «یزد در عهد خوانین»
پایان خبر / تاریخ ما