نگاهی به روند تدوین تاریخ شفاهی کاخ گلستان
از سویی دیگر یکی از جدیدترین شاخه های مورد استفاده در تاریخ نگاری كه از سال 1948 میلادی توسط پرفسور آلن نونیز در دانشگاه کلمبیای آمریکا آغاز شده است. تاریخ شفاهی بنا به تعریف: گفتگوی فعال، آگاهانه و هدفمند میان مصاحبه کننده و راوی است که از ابزار مصاحبه صوتی و تصویری برای بازسازی و بازنمایی موضوعی خاص، بهره گرفته می‌شود.
از ایده تا اجرا
دفتر پژوهش کاخ گلستان به عنوان واحدی که زمینه ساز فضای مطالعاتی و پژوهشی در مجموعه کاخ گلستان است و مسئولیت تولید و سنجش محتوا و اطلاعات تاریخی را در این سایت جهانی برعهده دارد، از بهمن ماه سال 1394 پروژه تاریخ شفاهی کاخ گلستان را آغاز کرد. اهمیت پروژه مذکور بر این مبنا استوار است که با رویدادهای تاریخی چند دهه اخیر در کشور و متاثر شدن کاخ گلستان از آنها ثبت بخشی از این اطلاعات (آنچه که تاریخ است) ضروری احساس می‌شود، از طرفی با توجه به مؤلفه زمان که نقش تعیین کننده ای در پیش برد پروژه های تاریخ شفاهی دارد (از دست دادن راویان به عنوان ماده اصلی) و فرصت هایی که در سال های گذشته از دست رفته است؛ فاز اجرایی باید در کوتاه ترین زمان آغاز می شد.
دفتر پژوهش در مسیر تاریخ شفاهی به دنبال مجموعه ای از اطلاعات منسجم و زنده ایی از تاریخ چند دهه اخیر کاخ گلستان است که به رشته تحریر در نیامده است. در واقع ثبت خاطرات و ناگفته های چهره های شاخص و عناصر موثر در تحولات کاخ گلستان (دوره زمانی پهلوی دوم، سال های انقلاب 57 و پس از آن) از این رو، ثبت رویدادهای تاریخی چند دهه اخیر کشور و متاثر شدن کاخ گلستان از آن و ثبت نقش کاخ گلستان در تحولات تاریخی و اجتماعی سال های اخیر با توجه به عملکرد افراد، ثبت وقایع مربوط به بناها و بافت تاریخی کاخ گلستان، ایجاد تفکر مشارکت در مصاحبه شوندگان که حضورشان تا چه میزان می‌تواند در ثبت رویدادهای تاریخی اثر بخش باشد، ثبت خاطرات روایان بعنوان یک عنصر منفرد به عنوان یادگاری از مجموعه کاخ گلستان از مهمترین اهداف این طرح است.
هدف صرف ثبت جزییات زندگی یک فرد نیست، بلکه دستیابی به توصیف های راوی است که در برداشت و فرآیند های رفتاری او استوار است، و منجر به طرح فرضیه های اثبات نشده ای می گردد که به تدریج و با هم پوشانی و مقایسه اطلاعات با هم باید آنها را آزمود و به یک چهارچوب مرجع و منسجم دست یافت.
فاز مطالعاتی و پیش تولید
به کوشش دفتر پژوهش کاخ گلستان در ماه های پایانی سال 1394 با اخذ مجوزهای لازم از مدیریت مجموعه و ایجاد مرکز تاریخ شفاهی کاخ گلستان (در دفتر پژوهش) فاز مطالعاتی آن آغاز شد.
در نخستین فاز مطالعاتی به بررسی پروژه های مشابه در موسسات و مراکز تاریخی – تحقیقی در داخل و خارج از کشور پرداخته شد و پس از بررسی محتوایی نسبت به تهیه و تدوین فرم ها و پرسشنامه ایی استاندارد، متناسب و منطبق بر نیازمندی های مجموعه کاخ گلستان اقدام شد.
پس از آن فهرستی از افرادی که در دهه های اخیر در کاخ گلستان مشغول بودند (در سطوح مختلف) تهیه شد که بنا به ضرورت زمانی، حضور و تاثیر گذاری شان در شکل گیری رویدادها، الویت بندی شدند.
در گام بعدی، بر اساس روند و سیاست کلی پروژه، 7 فرم طراحی شد که مسیر هر پرونده را نظم می بخشید و روند کار را تسهیل می کرد؛ با عناوینی فرم حاشیه نگاری (حواشی مرتبط با پرونده که ثبتش آن موثر است، شامل تماس ها، وقایع مرتبط با فرد و هم پوشانی اطلاعات) فرم تاییدیه مراحل کار (که از ابتدا تا انتهای کار را پوشش می‌دهد و در نگاهی کلی می توان به روند اجرای پرونده رسید)، فرم مشخصات راوی(ثبت اطلاعات مختصری از راوی که دسترسی به وی را در هر زمانی میسر می سازد) فرم حق مالکیت(در دقایق آغازین مصاحبه توسط راوی امضا می‌شود و رضایتمندی خود را در خصوص نحوه عرضه و استخراج مطالب اعلام می دارد.) فرم مشخصات مصاحبه دسترسی به جزییات مربوط به گفت و گو انجام گرفته که در کوتاه ترین زمان، دسترسی به کلیات پرونده را ممکن می سازد، فرم گفتار نویسی (پس از اتمام مصاحبه توسط گفتار نویس انجام می گیرد.)، فرم سند نویسی (شامل نامه های اداری، دست نوشته ها، عکس ها، روزنامه و مجلات… مکتوبات و تصاویر متعلق به راوی)، کد شناسایی (طراحی شماره و کد شناسایی برای هر راوی، کدی دوازده رقمی که بر پایه تاریخ مصاحبه (سال و ماه ) حرف اول نام ونام خانوادگی و شماره سریال 4 رقمی استوار است.)
مرحله دوم شناخت راوی و تنظیم مصاحبه است به این صورت که پس از شکل گیری ساختار و شناخت افراد در این مرحله متناسب با سال های حضور و میزان تاثیرگذاری راویان، سوالات مصاحبه تنظیم می‌شود.
در مرحله سوم که روند مصاحبه است، تعیین زمان مصاحبه، ارسال دعوت نامه از طرف مدیریت کاخ گلستان، آمادگی ملزومات برای انجام مصاحبه، مصاحبه، امضا فرم رضایت و حق کپی رایت، ضبط صدای راوی، عکاسی و فیلمبرداری کامل مصاحبه و ذخیره سازی فایل خام مصاحبه در دو نسخه مجزا انجام می‌شود.
مرحله چهارم گفتار نویسی و ویراستاری است که شامل، پیاده سازی مصاحبه و گفتارنویسی، ویراستاری برای آرشیو و نمایه سازی و تکمیل پرونده است.
مرحله پنجم، آرشیو و نمایه سازی است، در این مرحله پس از ضبط، ثبت و ویرایش متن پیاده شده، نسخه نهایی آرشیو و در نهایت در سه محور مکان، افراد، رویداد نمایه سازی می‌شود.
فاز اجرا و تولید محتوا
پس از اتمام فاز مطالعاتی، طراحی و تنظیم فرمهای مورد نیاز و تشکیل پرونده های اختصاصی برای هر راوی، پروژه وارد فاز اجرایی، انجام مصاحبه ها و تولید محتوا شد و اولین گفتگو رسمی در آبان ماه سال 1395 ضبط شد.
در همین ارتباط تا کنون هشت مصاحبه انجام شده است که نخستین مصاحبه در 18 آبان ماه در عمارت باب عالی کاخ گلستان با بازگویی خاطرات و روایت ها از جناب آقای احمد دزواره ایی ضبط گردید. احمد دزواره ایی از پیشکسوتان حوزه میراث فرهنگی هستند، که بین سال های 1350 تا دهه 80 با عنوان رییس موزه ها در کاخ گلستان حضور داشتند.
دومین مصاحبه در 17 بهمن در خوابگاه ملکه الیزابت با جناب آقای حسن علائینی امین اموال و مسئول کتابخانه سلطنتی که از سال های ابتدایی پس از انقلاب اسلامی تا سال 1386 در کاخ گلستان حضور داشته و از پیشکسوتان حوزه میراث فرهنگی هستند.
گفتگوی سوم با جناب آقای احمدرضا حشمتی در 16 اردیبهشت در ساختمان باب عالی انجام گرفت. ایشان مدیر بخش فنی و معاون کاخ گلستان در دهه های70 و 80 بودند که هم اکنون در پژوهشکده میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مشغول به فعالیت هستند.
گفتگوی چهارم با استاد محمد حسن سمسار طی 8 جلسه متوالی در خوابگاه ملکه الیزابت در 28 خرداد آغاز و 22 شهریور پایان یافت. استاد سمسار از پیشکسوتان میراث فرهنگی و موزه داری که از ده 30 تا کنون در این حوزه مشغول به فعالیت هستند و در کاخ گلستان حضور دارند.
گفتگوی پنجم با آقای رجبعلی آذرمی در 26 شهریور در خوابگاه ملکه الیزابت انجام گرفت. آقای آذرمی در دهه 60 و اوایل ده 70 مدیریت کاخ گلستان را برعهده داشتند.
روایت ششم با مسئول و امین اموال آلبوم خانه کاخ گلستان آقای سیدجواد هستی که در 14 آبان ماه در خوابگاه ملکه الیزابت ضبط گردید. ایشان در دهه های 60، 70 و 80 عهده دار این سمت بودند.
مصاحبه هفتم با مهندس ابوالحسن میرعمادی طی 2 جلسه در 20 و 26 دی ماه در سالن نشست های باب عالی انجام گرفت. مهندس میرعمادی از مرمتگران عمارت بادگیر در ده 50 بودند که هم اکنون در حوزه معماری فعالیت دارند.
مصاحبه هشتم با آقای ابراهیم قاسمیه طی 3 جلسه متوالی در سالن نشست های باب عالی و خوابگاه ملکه الیزابت از اردیبهشت سال جاری تا تیرماه ضبط گردید. آقای قاسمیه در دهه های 50 تا 70 در کتابخانه سلطنتی و معاونت امور اداری کاخ گلستان عهده دار سمت بودند.
همایون خداداد، حسین غیاسوند، فائزه امین دهقان و ابتسام آقازمانی اعضای کمیته مطالعاتی و اجرایی این پروژه هستند.
* کارشناس دفتر پژوهش کاخ گلستان