اقلیت‌های مذهبی در بوشهرِ عصر قاجار

عصر قاجار برای تاریخ ایران، بوشهر و خلیج فارس عصر ویژه ای است. عصر تحولات شگرفِ روی داده در اروپای پای در عرصه ترقی و پیشرفت گذاشته و عصر ایران تازه از خواب غفلت بیدار شده است. عصرعباس میرزای ولیعهد است و نواندیشی اش، عصر قائم مقام فراهانی است و دلسوزیش از برای جلای ایران، عصر میرزا تقی فرزند کربلایی قربان آشپز است و نظم میرزا تقی خانیش،میرزا تقی خانی که قلب، ذهن و بند بند وجودش برای ایران می تپید .میرزا تقی خانی که ایران را اسیر سرپنجه استبداد می دید و در اندیشه رهایی مردمان ایران زمین از جور و تباهی زمان بود.

استبدادی که ریشه هر گونه فکر، بحث و استدلالی را در ذهن مردم خشکانده بود تا از برکت جهل مرکب امتی مطیع و فرمانپذیر داشته باشد چرا که این خاصیت هر نظام خودکامه سرکوبگری است .که بی خبری مردم از حیثیت انسانی خویش ضامن دوام حکومت فاسد است و چون چرایی اهل تفکر و افرادی چون میرزا تقی خان امیر کبیر و میرزا حسین خان سپهسالار با اندیشه ترقی اش آفت قدرت های نامشروعی بودند که با مردم فریبی از هر گونه پرسشگری نفرت داشتند، پرسشگری که می خواست اعمال فساد انگیزشان را زیر سوال ببرد. آری در چنین عصر و زمانه‌ای بوشهر عصر قاجار با گذر از برهه ای تاریخی درطول قرون و اعصار متمادی به این عصر رسیده بود.

بوشهر در این زمان بنا به دلایلی چند از جمله اهمیت خلیج فارس و علنی شدن ضعف ایران در امر تشکیل و انسجام بخشی به ناوگان دریایی قدرتمند خلیج فارس اعتباری دو چندان یافت. اگرچه در این برهه نیز در برخی از سالیان بندر تجاری بوشهر به مانند سایر ولایات درگیر نزاع های قبیله ای و تمامیت خواهی حاکمان و والیان وقت بود اما عوامل چندی ازجمله حضور و نفوذ قدرتی چون انگلستان در بوشهر که از طریق این بندر استراتژیک معابر ورودی و خروجی در کرانه های شمالی و جنوبی خلیج فارس را به مدت یکصد سال کنترل می کرد در کنار عوامل دیگری چون وجود جامعه پویای تجاری و بازرگانی و فعالیت اقلیت های مذهبی چون عیسویان (ارامنه )، یهودیان و زرتشتیان که در اغلب اوقات تعامل مسالمت آمیزی با اکثریت جمعیت غالب بندر بوشهر یعنی شیعیان و اهل تسنن داشتند جامعه آرمانی خالی از تعصبی به وجود آورده بود.

جامعه ای که حضور و فعالیت کنیسه ها و کلیساها در کنار ندای اذان مسلمانان از هر دو مذهب در محلات قدیمی بوشهر بر اهمیت این بندر می افزود و بر ترکیب جمعیتی این بندر هر چند ناهمگون مهر تأیید می زد . مسیحیان و یهودیان دو گروه از مهمترین اقلیت های دینی بودند که در بندر بوشهر در دوران قاجار حضوری فعال داشتند . حضور و نفوذ مسیحیت در بوشهر به سالهای پس از سقوط صفویه در ایران باز می گردد . سالهایی که ایران زمین درگیر یک کابوس اجتماعی به مراتب بنبان کن شده بود.

بدنبال بحران بوجودآمده در ایران و پایتخت صفویان ؛ اصفهان ؛ بخش قابل توجهی از ارامنه که بیشترین جمعیت مسیحی جلفای اصفهان را تشکیل می دادند بدنبال ظلم و اجهافات صورت گرفته از سوی افغانه به رهبری محمود افغان که همراه با قتل و کشتار و به اسارت گرفتن زنان و دخترانشان بود بخش قابل توجهی ازین ارامنه در نواحی جنوبی ایران از جمله جزیره خارگ و بندر بوشهر سکونت اختیار کردند.

یکی از عوامل مهمی که پس از حکومت صفویه بر روند مهاجرت مسیحیان به بندر بوشهر افزود توجه نادرشاه به خلیج فارس و بندر بوشهر در راستای تجهیز و تأسیس ناوگان دریایی به مرکزیت بوشهر و نامگذاری آن به بندر نادریه بود . ثبات اقتصادی ایجاد شده  در دوران افشاریه و پس از آن دوران زندیه موجب مهاجرت عده زیادی از مسیحیان به بوشهر گردید .در دوران افول افشاریه و پس از آن حاکمیت سلسله  زندیه بر ایران به جرأت می توان هلندی ها  راکه با ایجاد کمپانی هند شرقی هلند قدرت چشمگیری در خلیج فارس به هم رسانده بودند  عامل مهم ترویج مسیحیت  در جنوب ایران دانست.

سیاست های اقتصادی و مذهبی هلندی ها درین منطقه به وسیله تاجر سرشناسی به نام  ” بارون نایپ هاوزن ” هدایت می شد. نایپ هاوزن پس  از دراختیار گرفتن جزیره خارگ و بندر ریگ دست به اعمال سیاست های دولت متبوع خویش در این جزایر زد که یکی از اقدامات وی ایجاد کلنی های مذهبی و تأسیس کلیسا و ترویج مسیحیت در  جزیره خارگ بود . با اقدامات نایپ هاوزن قلعه موسلستاین که توسط هلندی ها در این جزیره تأسیس شده بود به مکان مناسبی برای فعالیت های اقتصادی و تجاری مسیحیان تبدیل گردید . در دوران زندیه ودر جغرافیای سیاسی ـ اجتماعی خلیج فارس سه مکان عمده ای که بیشترین نقش و رقابت را در راستای جذب مهاجران مسیحیِ عمدتا کارملیت بر عهده داشتند بندر بوشهر، جزیره خارگ و بندر بصره در عراق بودند.

در قرن هجدهم و نوزدهم، همزمان با تحکیم موقعیت انگلستان در ایران و خلیج فارس این قدرت جهانی نقشی به مراتب مهم در تثبیت، رونق و ترویج آیین مسیحیت در خلیج فارس و بوشهر بر عهده گرفت . بند هشتم قرارداد معروف پرایس ـ سعدون (1763م /1176 هـ .ق )  که بر آزادی مذهبی در این دوران تأکید می کرد خود گویای این سیاست است که بر روند افزایش جمعیت و آزادی عمل آنان در دوران قاجار نیز افزود. آمد و رفت مسیون های مذهبی به بوشهر درین دوران که تحت لوای مذهب ولی در پی اهداف و اغراض سیاسی دولت متبوع خویش بودند در کنار سایر اقلیت های مذهبی چون یهوذدیان وزرتشتیان چهره ای خاص و ویژه به بندر بوشهر داده بودند.

از میان مسیحیان ؛ ارامنه بواسطه آشنایی با قوانین تجارت بین الملی و همچنین آشنایی با وضعیت اقتصادی بوشهر و خلیج فارس نقش پر رنگی را در شکوفایی اقتصاد بوشهر بر عهده  داشتند . از مهمترین کلیساهای مسیحیان در بوشهر که اغلب توسط ارامنه تاسیس شده بود می توان به کلیساهایی چون ؛ کلیسای کارملیت ها در محله کوتی بوشهر (1744م / 1157 هـ .ق ) کلیسای هوانس یا یوحنای بوشهر در محله شنبدی 1722 م /1186 هـ .ق )کلیسای گریگوری بازهم در محله شنبدی که در سال 1235 هـ .ق توسط خانواده آوانسیان تاسیس گردید و همچنین کلیسای ظهور در محله کوتی ودرکنار نایب کنسولگری انگلستان اشاره نمود که به منظور استفاده کارمندان و افسران انگلیسی پیرو آیین انگلیکان در سال 1911 م / 1330 هـ. ق تاسیس شدند.

ز چهره های مهم ارمنی و مسیحی ساکن در بوشهر می توان به شخصیت های مهم و تأثیر گذاری چون ؛ تیگران ملکم، لیو ملکم، موسس خان ارمنی، مگردیچ گلزار و میرزا یانس خان ارمنی اشاره نمود که اکثرا از طبقه تجار و بازرگان بودند و برخی از آنان به مانند میرزا موسس خان ارمنی دوستدار و مشوق فرهنگ در بوشهر بود .از دیگر اقلیت های مذهبی موجود در بوشهر در دوران قاجار یهودیان بودند . تاریخ دقیق مهاجرت یهودیان به بوشهر و سکونت آنان در این بندر به صورت دقیق مشخص نیست. اما به احتمال فراوان می توان این حضور را همزمان با تأسیس بوشهر جدید در دوران نادرشاه افشار و پس از وی در زمان کریم خان زند دانست که نگاه ویژه ای به بوشهر، به ویژه امر بازرگانی و تجارت داشتند دانست . سر دنیس رایت سفیر انگلستان در ایران که به بوشهر نیز سفر کرده بود به نقل از یک آلمانی جمعیت یهودیان ساکن در بوشهر را هفتاد خانوار عنوان می کند . علاوه بر این برخی از منابع تاریخی چون دلیل الخلیج جمعیت یهودیان ساکن بوشهر را در فاصله سالهای 1325 ـ1300 هـ . ق چیزی در حدود شصد نفر برآورد می کند . همزمان با رونق و شکوفایی بندر بوشهر در دوران قاجار و بواسطه اهمیت، نقش و جایگاه تجارت در رونق این بندر تجاری عوامل چندی به مانند اهمیت یافتن بوشهر به عنوان یک بندر راهبردی و ترانزیتی در معادلات اقتصادی و سیاسی دول قدرتمندی چون انگلستان و همچنین حضور و فعالیت کمپانی های تجاری مطرحی چون ؛ گری پال، زیگلر و شرکاء  در کنار سایر عواملی چون استقرار و فعالیت نه کنسولگری دول به نام اروپایی در بندر بوشهر که زمینه رفت و آمد شخصیت های صاحب نام سیاسی و مذهبی را به این بندر فراهم کرده بود خود عاملی شد که یهودیان نیز به این بندر کوچ نموده و یهودیان که از روزگار کهن به تجارت و بازرگانی شهرت داشتند نقش مهمی را در تجارت بوشهر بر عهده گیرند . نمونه بارز آن شرکت تجاری داوود ساسون یهودی است که حاج محمد طالبی معروف به رئیس التجار نماینده وی در بوشهر بود .معروفترین محلات بوشهر که یهودیان در آن زندگی می کردند محله کوتی، شنبدی و بهبهانی بودند که از این میان محله بهبهانی معروف به محله کلیمی ها بود . با بررسی های انجام شده به طور مستند گزارشی از تقابل یا تضاد مردمان بوشهر با یهودیان در دوران قاجار مشاهده نگردیده است . تنها گزارشی که باقی مانده است مربوط به حاکم فارس فضلعلی خان قوام المک است که یهودیان را ملزم به تغییر پوشش خود کرده است. آنگونه که از گزارشات اسناد کارگزاری انگلستان در بوشهر بر می آید این کنسولگری در امر تجارت حامی تجار یهودی بود و از آنان حمایت می کرده است . در پایان به صورت مختصر و در یک جمع بندی کلی می توان حضور اقلیت های مذهبی در بوشهر را نشأت یافته از عوامل مهمی چون سیاست حکام وقت در تبدیل شدن بندر بوشهر به عنوان بندری تجاری و راهبردی و همچنین اهمیت یافتن بوشهر و خلیج فارس در نگاه قدرت هایی چون انگلستان دانست که با اعمال سیاست های خاص خود در این بندر و با تحت فشار قرار دادن حکومت مرکزی به سایر خواسته های خود اعم از سیاسی، اقتصادی و مذهبی دست می یافتند.

* کارشناس میراث فرهنگی استان بوشهر