مستشارالدوله پدر نوگرایی دینی در ایران
علی باغدار دلگشا در گفت‌وگو با خبرگزاری تاریخ ما در خصوص تفاوت‌ها و شباهت‌های نگرش‌های نوین مستشارالدوله و ناظم‌الدوله، اظهار کرد: یوسف‌خان مستشارالدوله و میرزاملکم‌خان ناظم‌الدوله بر لزوم تغییر بسیار تأکید داشته‌اند، اما تفاوت دیدگاه و نگرش این دو دگراندیش در تعریف آن‌ها از تغییر به چشم می‌خورد، به گونه‌ای که یوسف‌خان، تغییر را در قالب اصلاحات سیاسی و میرزا ملکم‌خان تغییر را در قالب انقلاب سیاسی تعریف می‌کند. در حالی که هر دو برای نخستین بار از مبانی نواندیشی دینی و دگراندیشی مذهبی برای اثبات دیدگاه‌های متجددانه و اصلاح‌گرایان انقلابی خود استفاده می‌کنند.
وی ادامه داد: به عبارتی دیگر شاید بتوان یوسف‌خان مستشارالدوله را به عنوان پدر نوگرایی دینی در ایران تلقی کرد، زیرا یوسف‌خان در رساله «یک کلمه» که دارای یک مقدمه، ۲۱ فصل و دو متن خاتمه است، قوانین محوری انقلاب فرانسه را به فارسی بر می‌گرداند و برای هر یک از استنادهای برداشته‌شده از قانون فرانسه، آیه‌ای از قرآن نیز بیان می‌کند.
باغدار دلگشا تصریح کرد: به عنوان مثال در کنار این‌که بیان می‌کند اروپائیان در فرانسه، مجلس، پارلمان، رئیس مجلس و نماینده دارند، آیه «وَأَمرُهُم شوری بَینَهُم» را نیز مطرح می‌کند و به تعبیری وجود مجلس و شورا در اسلام را نیز عنوان می‌کند، همچنین با اشاره به این‌که در قانون فرانسه از برابری سخن گفته می‌شود، بیان می‌کند که در قرآن نیز آیه «إِنَّ أَکرَمَکُم عِندَ اللَّهِ أَتقاکُم» آمده است، به این معنی که همه شما در برابر خدا برابر هستید و برتری شما تنها براساس تقوای شما خواهد بود. این نگرش در واقع همان الگوی این‌همانی است که پیش‌تر بیان کردیم.
سکوت مستشارالدوله درباره آزادی
وی با اشاره به این‌که «مستشارالدوله در خصوص برخی مفاهیم مانند مفهوم آزادی سکوت اختیار می‌کند»، بیان کرد: در واقع به این موضوع که کلمه «آزادی» یکی از پرتکرارترین واژگان اندیشه‌ای و فکری در قانون انقلاب فرانسه است اشاره می‌کند، اما به دلیل این‌که هیچ شاهد مثالی از مفهوم آزادی در قرآن پیدا نمی‌کند، از کنار این مفهوم گذشته و درمورد آن هیچ سخنی نمی‌گوید. بنابراین این نخستین نگرش منسجم و ساختارمند اصلاح‌گرایانه‌ای است که مطرح می‌شود، در این دیدگاه یوسف‌خان تلاش می‌کند میان شریعت و تجدد هم‌خوانی ایجاد کند.
این پژوهشگر تاریخ اضافه کرد: با مطالعه ابتداء رساله «یک کلمه» این موضوع که اصول و تجدد موجود در فرنگ با مبانی شریعت اسلام، نزدیکی معنایی، موضوعی و مفهومی وجود دارد، برداشت می‌شود. با این حال مطالعه انتهای این رساله این دیدگاه و برداشت را ایجاد می‌کند که یوسف‌خان مستشارالدوله این موضوع که شعار برابری، آزادی، برادری و بسیاری از اصول جدید مدنیّت برگرفته از قرآن است را تلاش دارد به اثبات برساند.
وی عنوان کرد: به این ترتیب در ابتداء رساله، مبانی اسلام و مبانی انقلاب فرانسه را هم‌معنا دانسته، اما در انتهای رساله به این نتیجه می‌رسد که آنچه در اروپا وجود دارد و سبب ترقی آنان شده است، مربوط به اسلام و قرآن بوده و فرنگی‌ها این مفاهیم را از قرآن استخراج کرده‌اند، در حالی که ما از این امر غافل بوده‌ایم. به همین دلیل یوسف‌خان در بیان دیدگاه‌ها و مبانی خود تلاش کرده است میان مبانی اسلامی و مبانی تجدد تعامل و دوستی برقرار کند.
شکنجه و مرگ مستشارالدوله توسط ناصرالدین شاه
باغدار دلگشا خاطرنشان کرد: زمانی که ناصرالدین شاه از نوشتن کتاب و رساله‌ای توسط یوسف‌خان مستشارالدوله مطلع می‌شود و متوجه می‌شود منظور یوسف‌خان از «یک کلمه» مفهوم قانون است، یوسف‌خان را از تمام مناصب دولتی عزل و زندانی می‌کند، همچنین به قدری با رساله «یک کلمه» بر سر وی زده می‌شود که چشمش عفونت کرده و پس از مدتی نیز به دلیل شکنجه‌ها و آزار و اذیت‌ها فوت می‌کند.
این پژوهشگر تاریخ افزود: با این حال فارغ از تمام این موضوعات، یوسف‌خان سنگ بنایی می‌نهد که تا امروز نیز این سنگ بنا موجود است. مشروطه و تعامل مبانی اندیشه مشروطه با مبانی اسلام برای نخستین بار در رساله مستشارالدوله شکل می‌گیرد و به همین دلیل در بسیاری از جراید، واژه مشروطه با عنوان مشروطه اسلامی مطرح می‌شود، به گونه‌ای که مفهوم جمهوری اسلامی و آمیختگی نظام جمهوریت و مبانی اسلامی در کنار یکدیگر ریشه در گرو این دوره زمانی دارد.
وی بیان کرد: مفهوم و واژه «مشروطه» برای نخستین بار در دوره ناصرالدین شاه بیان شده است. به طوری که دگراندیشان و نواندیشانی مانند آخوندزاده این مفهوم را با اصطلاح واژه «کونستنسیون» که برگرفته از مفهوم فرانسوی مشروطه است، به کار می‌برند. به عنوان مثال واژه استبداد در معنای استبداد سیاسی را با واژه «دیسپوت» مورد استفاده قرار می‌دهند، به گونه‌ای که در رساله‌های فارسی این کلمات به کار برده می‌شود. حتی برای اولین بار آخوندزاده کلمه «قویتیسی توتسی» را به کار می‌برد و بیان می‌کند که این کلمه در اروپا و دقیقا همان نظام مشروطه است که پس از مدتی واژه مشروطه از آن استخراج می‌شود.
باغدار دلگشا گفت: همچنین ساختار مفهوم سیاست در معنا و تعریف امروزی آن، کلمه «پولیتیک» را بیان می‌کند. در این زمان است که نخستین اندیشه مشروطه‌خواهی در حال شکل‌گیری است و برای نخستین بار مطبوعات فارسی‌زبان برون مرزی مانند روزنامه اختر، واژه مشروطه را به کار می‌برند و مشروطه را به عنوان نظامی سیاسی توضیح می‌دهند و ویژگی‌ها، ابعاد، دایره قدرت و نقش مردم در این نظام را بیان می‌کنند، به علاوه قبل از ظهور واژه مشروطه، نگرش و مسئله تفکیک قوا ایجاد می‌شود که بر اساس آن ساختارهای قوا باید از یکدیگر جدا باشد.
وی اضافه کرد: به این ترتیب ابتدا مسئله تفکیک قوا مطرح می‌شود و پس از آن واژه مشروطه مورد توجه قرار می‌گیرد.
گفت وگو از: ابراهیم مروتی
پایان خبر / تاریخ ما