کارکردهای اقتصادی فراموش شده باغستان سنتی قزوین
فرشاد فصاحت در گفت‌وگو با خبرگزاری تاریخ ما اظهار کرد: باغستان‌های سنتی شهر قزوین بیش از ۱۰۰۰ سال قدمت دارد، در گذشته ۳۸۰۰ هکتار وسعت داشته و در دوره‌های مختلف به‌عنوان محل تولید، اشتغال و ارتزاق جمع کثیری از مردم قزوین بوده است، آبیاری باغستان توسط رودخانه فصلی بازار، وشته و ارنجک انجام می‌شد، این رودخانه‌های فصلی از کوه‌های شمالی شهر سرچشمه می‌گرفتند و باغستان به‌واسطه آب‌های جاری این رودخانه‌ها و سیلاب آنها آبیاری می‌شد.
وی ادامه داد: در باغستان بیش از ۱۴ هزار قطعه باغ وجود دارد که همواره توسط مردم اداره می‌شد که همین امر باعث مزیت رقابتی قزوین نسبت به سایر شهرهای کشور شده است. باغستان‌های سنتی از مراکز اشتغال و درآمدزایی بیش از ۴۵۰۰ خانوار به‌صورت به‌صورت مستقیم و ۲۰ هزار نفر به‌صورت غیرمستقیم است و ارزش تولیدات آن حدود پنج میلیارد تومان در سال برآورد شده است.
این دکترای علوم اقتصادی تصریح کرد: درحال حاضر محدوده کلی باغستان به ۲۶۰۰ هکتار کاهش پیدا کرده است که از این میزان کمتر از ۱۵۰۰ هکتار پایدار است.
وی تشریح کرد: مجموعه باغستان با تقویت سفره‌های آب زیرزمینی یکی از عوامل اصلی جلوگیری از خسارت‌های ناشی از سیلاب‌ها و ایمن‌سازی شهر در مقابل آب رودخانه‌ها بوده است، آبیاری باغستان به روش غرقابی بوده و همین یکی از عواملی است که از خسارت ناشی از سیل جلوگیری کرده و تصفیه‌کننده آلودگی هوا و یکی از جاذبه‌های شهر قزوین برای جذب گردشگر در توسعه پایدار شهری، ایجاد زیبایی بصری و منظر شهری و تعدیل بادهای غالب در منطقه از کاربری‌های باغستان در قزوین به شمار می‌رود.
فصاحت بیان کرد: در ۷۰ سال گذشته از سال ۱۳۳۰ با رونق صنعت و توسعه شهرها اقداماتی مانند ایجاد راه‌های ارتباطی برای شهرهای رشت و همدان، تهران و اصفهان شکل گرفت که این رویکرد مقداری از باغستان سنتی قزوین را از بین برد و همچنین عبور راه‌آهن و ایستگاه راه‌آهن و شرکت مختلف به انهار باغستان آسیب جدی وارد کرد و موجب شد مسیر نهرهای باغستان از بین برود.
وی یادآور شد: دهه ۱۳۴۰ با توسعه راه‌آهن، احداث شهرک‌های صنعتی و کارخانه‌ها و ادارات مختلف در دل باغستان مانند کارخانه آلومتک و شیشه، پادگان قزوین و حتی دانشگاه علوم پزشکی که در مسیر رودخانه وشته بود بخشی از باغستان از بین رفت و سبب ورود سرمایه‌ها به بخش صنعت و خروج آن از باغستان شد.
این دکترای علوم اقتصادی تصریح کرد: وقتی شهری صنعتی می‌شود دستمزد آن بخش بیشتر از کسانی است که در باغات کار می‌کنند، افزایش دستمزد کارگران در بخش صنعت موجب عدم تمایل کار در باغستان شد و توجیه اقتصادی کار در باغستان را از بین برد.
وی افزود: فوت متولیان قدیمی باغات منجر به خُرد شدن باغات شد و همچنین نبود متولی خاص در باغستان‌های سنتی، باعث عدم توجه لازم به این بخش شد.
فصاحت اظهار کرد: عدم توانایی رقابت تولید در باغستان سنتی با محصولات باغات مدرن و مکانیزه، برداشت بی‌رویه شن و ماسه، تفاوت فاحش قیمت ۵۰ سال گذشته بین قیمت زمین در شهر و اراضی باغستان باعث شد استقبال عمومی برای فعالیت در این پهنه کاهش پیدا کند.
توجیه اقتصادی باغستان
وی بیان کرد: در حال حاضر مشکلات متعددی مانند مشکلات در حوزه آب وجود دارد، نبود یک منبع آبی مطمئن و دائمی برای تغذیه باغستان و کاهش حجم نزولات آسمانی موجب بروز مشکل در بخش آبیاری باغستان شده است، امروزه به دلیل تغییر اقلیم اکثراً بارش‌ها به‌صورت باران است و از نزولات برفی خبری نیست همچنین منابع آبی هم به‌شدت کاسته شده است.
این دکترای علوم اقتصادی تشریح کرد: دست‌اندازی افراد و ارگان‌های مختلف به حریم و بستر رودخانه‌ها و استفاده غیرمجاز از آب رودخانه‌ها در بالادست، برداشت روستاییان در بالادست بدون داشتن حق آبه، برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه‌ها باعث می‌شود علف در مسیر رودخانه رشد کند که کاهش راندمان آب را در پی دارد، همچنین لایروبی نشدن انهار، نبود راه مناسب بین قطعات باغی و دشواری جابه‌جایی ادوات کشاورزی، ازجمله مشکلات باغستان است.
وی گفت: ورود فاضلاب‌ها و پسماندهای شهری به رودخانه‌ها باعث کاهش کیفیت خاک و آب در باغستان می‌شود و هزینه‌های بالای آبیاری غرقابی و افزایش دستمزد کارگران دست در دست هم می‌دهند و باعث کاهش صرفه اقتصادی آن می‌شود.
فصاحت توضیح داد: وجود اختلاف بین باغداران علی‌الخصوص بین وراث یکی از دلایل عدم استقبال فعالیت در باغستان بوده است؛ تأمین امنیت باغستان برای جلوگیری از قطع درختان و سرقت چوب و محصولات کشاورزی از دیگر دلایل عدم تمایل برای فعالیت در باغستان است چون باغستان برای ایجاد امنیت متولی ندارد در فصول مختلف درختان را قطع کرده و چوب آنها را به‌صورت قاچاق می‌فروشند. چاهخانه‌ها که اقامتگاه موقتی باغداران و در حقیقت محل استراحت باغداران بودند تخریب شدند و گاهاً سرقت‌های ادوات کشاورزی از چاهخانه‌ها نیز اتفاق افتاده است.
وی ادامه داد: در سال‌های اخیر نبود توجیه اقتصادی باعث فروش اراضی باغستان به افراد غیرمتخصص شد که به طمع تغییر کاربری باغات و افزایش قیمت اراضی باغات را رها کردند و نسبت به آبیاری و هرس و رسیدگی باغات اهتمام نورزیدند و از طرفی دیگر کهولت درختان باغستان را شاهد هستیم که همه این عوامل دست در دست هم دادند که الان می‌بینیم بهره‌وری باغات کاسته شده است.
برای احیای باغستان چه باید کنیم؟
این دکترای علوم اقتصادی مطرح کرد: حفظ و احیای باغستان با اهداف توسعه پایدار شهری بسیار مهم است افراد متخصص علم اقتصاد شهری معتقدند وجود باغستان به‌عنوان یک عامل مولد در جهت توسعه پایدار شهری عمل می‌کند؛ این نظر در برنامه ششم توسعه و اسناد بالادستی نیز لحاظ شده است؛ در دهه‌های اخیر شاهد ازبین‌رفتن باغات در دیگر شهرها مانند اصفهان، سمنان و قصرالدشت شیراز بودیم، برای جلوگیری از این اتفاق در باغستان قزوین باید دستگاه‌های مختلف مانند شهرداری و جهاد کشاورزی مشارکت همه‌جانبه داشته باشند.
وی خاطرنشان کرد: لایروبی انهار، احداث و تأمین راه، توزیع رایگان نهال میان باغداران برای افزایش تراکم درختان باغستان و جایگزینی آنها با درختان قدیمی و کمتر بازده، جلوگیری از تغییر کاربری اراضی و تخلیه نخاله‌های ساختمانی ازجمله اقداماتی است که باید برای باغستان انجام شود.
فصاحت اشاره کرد: برخی اقدامات برای باغستان نیاز به همت استانی دارد که از جمله آنها آبرسانی و اعطای یارانه آب به باغداران است برای این منظور باید شرایطی فراهم شود تا باغداران از آب سد طالقان استفاده کنند. همچنین باید در جهت رفع اختلاف موجود بین مالکین و باغداران نیز اقداماتی انجام شود، این موارد از جمله اقداماتی است که می‌توانیم در جهت تشویق سرمایه‌گذاری در باغستان انجام دهیم.
وی اضافه کرد: امروزه دیگر نمی‌توان باغستان را به روش‌های قدیمی اداره کرد چون علم مدیریت می‌گوید هر مجموعه‌ای را باید طبق شرایط زمان خودش اداره کرد؛ یکی از اقداماتی که می‌تواند در جهت احیای باغستان باشد ثبت جهانی آن و اخذ قوانینی برای صیانت از این میراث است که سازمان میراث‌فرهنگی در شرف این اقدام است ولی هنوز موفق به ثبت جهانی آن نشده و انجام این کار گام مهمی در جهت ایجاد انگیزه برای باغداران خواهد بود.
این دکترای علوم اقتصادی اظهار کرد: باید سازمان مستقل و جدا از شهرداری و جهاد کشاورزی ایجاد کنیم که وظیفه اداره باغستان را بر عهده گیرد و بتوانیم بودجه مستقل هم برای آن اختصاص دهیم؛ باید سازمانی به نام باغستان تشکیل شود تا مسئولیت اداره باغستان‌ها و رتق‌وفتق امور را بر عهده گیرد.
فصاحت در پایان توضیح داد: سازمان باغستان شهرداری به‌عنوان یکی از متولیان اصلی باغستان فعالیت دارد و عمده فعالیت آن در جهت گذاشتن تانکر رایگان و ارسال رایگان آب به باغداران است و وظیفه خود را انجام می‌دهد ولی این کافی نیست؛ حمایت از باغستان نیاز به حمایت و اتحاد استانی دارد که همه دستگاه‌های متولی استان در این زمینه باید دست در دست هم دهند و اگر سازمان مستقلی تشکیل دهند سایر نهادها به‌عنوان اعضای هیئت‌مدیره آن شرکت حضور داشته باشند و سیاست‌های خود را به‌صورت مستقل از طریق آن سازمان پیاده‌سازی کنند.
پایان خبر / تاریخ ما