بیش از ۵۰ درصد اراضی کشاورزی دارای کمبود عناصر غذایی هستند
علیرضا امیریان چکان در گفت‌وگو با خبرگزاری تاریخ ما اظهار کرد: هر چند که کشاورزی در ایران قدمتی چند هزار ساله دارد و در فرهنگ ایرانی خاک نه تنها به عنوان محیطی برای رشد گیاه بلکه به مفهوم وطن هم دارای ارزش و جایگایی والایی است، ولی در حال حاضر تخریب منابع خاک تهدیدات و چالشهای جدی به وجود آورده که نیاز است در برنامه‌های توسعه پایدار کشور در نظر گرفته شود.
وی ادامه داد: برای طرح‌های توسعه پایدار در هر کشوری، نیاز به نقشه‌ها و داده‌های مناسب است تا اطلاعات جامع و کاملی در زمینه انواع خاک‌ها و خواص آنها برای مدیریت درست آنها در اختیار کاربران مختلف قرار گیرد.
آغاز استفاده متراکم از خاک برای کشاورزی و توسعه مناطق مسکونی و صنعتی
عضو هیات علمی گروه مهندسی علوم خاک دانشگاه لرستان بیان کرد: در ایران، از آغاز تمدن پارسی، منابع خاک برای تامین غذا، علوفه و فیبر جمعیت در حال رشد مورد استفاده قرار گرفته، بنابراین، طبیعی است که انتظار داشته باشیم منابع خاک به درجات مختلف دچار تخریب شده باشند، بخصوص در دهه‌های اخیر که استفاده متراکم از خاک نه تنها برای کشاورزی بلکه برای توسعه مناطق مسکونی و صنعتی آغاز شده است.
امیریان چکان با اشاره به اینکه اراضی کشاورزی ایران محدود و حساس به تخریب هستند، عنوان کرد: به دلیل کمبود منابع آب و محدودیت‌های اقلیمی، امکان کمی برای توسعه اراضی آبی در آینده وجود دارد.
وی با تاکید براینکه در حال حاضر، خاکهای کشور با چالشهایی اساسی مواجه بوده که تهدید کننده این تمدن کهن است، افزود: این چالش‌ها اغلب به دلیل استفاده بیش از حد از خاک، مدیریت نادرست و دستکاری‌های غیر معقول در دهه‌های اخیربوده؛ بنابراین حفاظت و مدیریت صحیح منابع خاک موجود از اهمیت زیادی برای اطمینان از امنیت غذایی، پایداری محیط زیست و سلامت و خوشبختی نسل‌های آینده برخوردار است.
نبود یک سیاست ملی موثر در زمینه خاک از مهمترین چالشهای منابع خاک کشور
عضو هیات علمی گروه مهندسی علوم خاک دانشگاه لرستان نبود یک سیاست ملی موثر در زمینه خاک را از جمله مهمترین چالشهایی که منابع خاک کشور با آن مواجه هستند عنوان کرد و افزود: یکی از چالشهای منابع خاک، نبود یک سیاست موثر ملی است که توسط همه ذینفعان در سطح ملی و استانی اجرا شود، بنابراین تدوین و اجرای یک سیاست مناسب برای حفاظت از منابع خاک، بهبود مدیریت خاک و پایش تخریب خاک و تغییرات کاربری اراضی از اولیت بالایی برخوردار است.
امیریان چکان بیان کرد: در حال حاضر، موسسات متعدد، تعداد زیادی دپارتمان‌های علوم خاک در دانشگاه‌ها، سازمان‌ها و نهادهای اجرایی متعدد در سطح ملی و استانی مسئول فعالیت‌های مختلف مرتبط با خاک هستند، بدون اینکه همکاری و ارتباط نزدیکی بین آنها وجود داشته باشد. به همین دلیل، فعالیت‌های جزیره‌ای این موسسات و سازمان‌ها تا کنون اثر ملموسی در حفاظت و استفاده و مدیریت صحیح و اصولی خاکهای کشور نداشته است.
فرسایش خاک فرآیندی رایج در هر دو سیستم زراعی آبی و دیم در کشور است
وی ادامه داد: متاسفانه اراضی مرتعی زیادی در اثر چرای بیش از حد، تبدیل شدن به کشت دیم و مدیریت نادرست، دچار تخریب شده‌اند.
عضو هیات علمی گروه مهندسی علوم خاک دانشگاه لرستان اضافه کرد: هر چند که اقدامات زیادی برای احیای اراضی مرتعی و تثبیت تپه‌های شنی در کشور انجام شده است، ولی هنوز بخش زیادی از اراضی مرتعی کشور در معرض فرسایش آبی و بادی شدید است.
امیریان چکان بیان کرد: همچنین به دلیل عملیات کشت و کار غیراصولی، تناوب زراعی نامناسب و عدم انجام اقدامات حفاظتی، فرسایش خاک یک فرایند رایج در هر دو سیستم زراعی آبی و دیم در کشور است.
وی یکی از تهدیدات جدی کشاورزی در ایران، شور بودن منابع آب و خاک برشمرد و با اشاره به اینکه سطح کل اراضی متاثر از شوری در کشور بین ۱۶ تا ۲۳ میلیون هکتار تخمین زده شده است، خاطر نشان کرد: عوامل مختلفی در گسترش شوری منابع خاک دخالت دارند که به دو دسته عوامل طبیعی و انسانی تقسیم می‌شوند.
عضو هیات علمی گروه مهندسی علوم خاک دانشگاه لرستان افزود: عوامل طبیعی عمده در ایران عبارتند از شرایط زمین شناسی، فاکتورهای اقلیمی، انتقال املاح توسط آب و ورود آب شور از دریاها به آبخوانهای ساحلی. فعالیت‌های انسان از عوامل غیرطبیعی هستند که از اهمیت زیادی در شور شدن خاک‌ها برخوردار هستند.
امیریان چکان گفت: شوری خاک به دلیل مدیریت نادرست آب یا استفاده نادرست از آب شور برای آبیاری منجر به افزایش شوری مناطق وسیعی از اراضی تحت کشت محصولات زراعی در مناطق خشک و نیمه خشک کشور شده است.
بیش از ۵۰ درصد از اراضی کشاورزی دارای کمبود یک یا بیش از یکی از عناصر غذایی هستند
وی اضافه کرد: کاهش حاصلخیزی خاک به دلیل مدیریت نادرست خاک و تناوب زراعی نامناسب یا استفاده از محصولات خانواده لگوم در سیستم زراعی از چالشهای اراضی زراعی دیم و آبی در کشور است.
عضو هیات علمی گروه مهندسی علوم خاک دانشگاه لرستان با بیان اینکه کاهش ماده آلی خاک در هر دو سیستم کشاورزی دیم و آبی به دلیل عدم انجام اقدامات حفاظتی، غالب است، افزود: شواهد نشان می‌دهد که بیش از ۵۰ درصد از اراضی کشاورزی دارای کمبود یک یا بیش از یکی از عناصر غذایی هستند.
امیریان چکان اظهار کرد: بررسیهای اخیر نشان داده است که ماده آلی در حدود بیش از ۶۰ درصد خاکهای کشور کمتر از یک درصد است.
وی گفت: بهبود مدیریت زراعی از قبیل استفاده از تناوب زراعی مناسب، مخلوط کردن بقایای گیاهی با خاک، استفاده از کشت و کار حفاظتی و استفاده از کودهای آلی، مسلما باعث بهبود حاصلخیزی خاک می‌شود.
جنگل زدایی از عوامل اصلی فرسایش خاک و لغزش زمین است
عضو هیات علمی گروه مهندسی علوم خاک دانشگاه لرستان یکی از موضوعات اساسی و مهم مرتبط با تخریب خاک را از بین بردن و تخریب جنگل‌های منحصر به فرد ناحیه دریای خزر و جنگل‌های منطقه زاگرس برشمرد و با بیان اینکه در سال ۱۹۶۳ سطح جنگل‌های ایران حدود ۱۸ میلیون هکتار (حدود ۱۱ درصد سطح کل کشور) تخمین زده شده است ولی در سالهای اخیر این مقدار به ۱۲ میلیون هکتار کاهش یافته است، تصریح کرد: در این مناطق، جنگل زدایی از عوامل اصلی فرسایش خاک و لغزش زمین است.
امیریان چکان اضافه کرد: انجام تحقیقات نوع‌آورانه و ترغیب و تشویق ساکنین این مناطق به نظارت و مراقب از اراضی جنگلی، افزایش درک و آگاهی عمومی در زمینه استفاده پایدار از جنگل‌ها و چگونگی کاهش خطر سیل و فرسایش ناشی از جنگل‌زدایی، اقدامات مهم و اساسی برای محافظت از این مناطق هستند.
مهمترین منبع آلودگی خاک استفاده از فاضلاب و کودهای شیمیایی است
وی در خصوص آلودگی خاک اظهار کرد: آلودگی خاک به دلیل فعالیت‌های شهری و صنعتی، ترکیبات شیمیایی استفاده شده در کشاورزی و دفن نامناسب مواد زائد و زباله است.
عضو هیات علمی گروه مهندسی علوم خاک دانشگاه لرستان تصریح کرد: در ایران رایج‌ترین و مهمترین منبع آلودگی خاک استفاده از فاضلاب و کودهای شیمیایی است؛ هر چند که تشکیلات زمین‌شناسی هم در مناطق محدودی در آلودگی خاک نقش دارند اما استفاده از فاضلاب برای آبیاری به عملیات رایجی، بخصوص در مزراع مجاور شهرهای بزرگ، تبدیل شده است.
امیریان چکان با بیان اینکه از ۱۰۰۰ شهر ایران، تنها ۲۰۰ شهر دارای شبکه جمع‌آوری فاضلاب هستند، اضافه کرد: در بسیاری از شهرها، فاضلاب از چاه‌های فاضلاب به درون لایه‌های عمقی نفوذ می‌کند و در نهایت وارد آبخوان‌ها می‌شود که استفاده از این آب‌ها به صورت تصفیه نشده برای آبیاری، باعث افزایش عناصر سنگین در خاک، گیاهان و محصولات زراعی می‌شود.
وی عنوان کرد: ترکیبات شیمیایی مختلفی به عنوان کود، علف‌کش و آفت‌کش مورد استفاده قرار می‌گیرد که از عوامل اصلی موثر بر محیط زیست و سلامت انسان هستند؛ هر چند که ترکیبات آلاینده به راحتی قابل حذف از خاک نیستند ولی نیاز به اقداماتی برای اصلاح و بهبود خاکهای آلوده در آینده است.
از بین رفتن پوشش گیاهی از بدترین اثرات خشکسالی‌های پی در پی
عضو هیات علمی گروه مهندسی علوم خاک دانشگاه لرستان با اشاره به سیر قهقرایی شرایط فیزیکی و بیولوژیکی خاک، گفت: در بخشهای زیادی از کشور، شرایط فیزیکی و شیمیایی خاک به دلیل استفاده نادرست از ماشین‌آلات کشاورزی، عملیات خاک‌ورزی، عدم استفاده از تناوب زراعی و کاهش ماده آلی خاک رو به بدتر شدن است که این وضعیت منجر به تراکم خاک، تهویه ضعیف و کاهش تخلخل خاک و در نتیجه محدود شدن گسترش و تکثیر ریشه می‌شود؛ علاوه بر این، شرایط بیولوژیکی خاک‌ها بخاطر آلودگی، شوری و تخریب فیزیکی خاک تهدید می‌شود و برای اصلاح و بهبود این گونه شرایط، نیاز به اقداماتی برای بهبود محیط خاک برای فعالیت موجودات زنده خاک است.
امیریان چکان عنوان کرد: در دو دهه گذشته، کشور ایران از کمبود آب به دلیل بارندگی کم و دمای زیاد رنج برده است و خشکی‌های متناوب، کشورهای خاورمیانه از جمله ایران را تحث تاثیر قرار داده است و کمبود آب منجر به نتایج فاجعه‌باری برای منابع کشاورزی به خصوص منابع آب و خاک شده است که از بدترین اثرات خشکی، بخصوص اگر طولانی مدت باشد، از بین رفتن پوشش گیاهی و در معرض عوامل فرسایش قرار گرفتن خاک است.
نیمی از دشت‌های کشور در وضعیت بحرانی قرار دارند
وی بیان کرد: به دلیل نبود منابع آب کافی، حدود ۷.۵ میلیون هکتار (۴۰ درصد) از اراضی زراعی فعلی به صورت اراضی دیم کم بازده هستند و حفر ۷۵۰ هزار چاه مجاز و غیرمجاز و ساخت بیش از ۴۵۰ سد فقط آب مورد نیاز برای آبیاری حدود ۷.۶ میلیون هکتار از اراضی را تامین کرده است.
عضو هیات علمی گروه مهندسی علوم خاک دانشگاه لرستان تصریح کرد: به دلیل مدیریت نادرست منابع آب، تعداد زیادی از دریاچه‌ها و تالابها یا خشک و یا به شدت تخریب شده‌اند.
امیریان چکان با تاکید براینکه مقدار کل منابع آبی تجدیدپذیر برای توسعه بیشتر اراضی آبی کافی نیست، تصریح کرد: منابع آب زیرزمینی در بیش از ۶۰۹ دشت کشاورزی به حدی تخلیه شده‌اند که بیش از نیمی از این دشت‌ها در وضعیت بحرانی قرار دارند.
افزایش دمای کره زمین باعث تشدید فرسایش و شوری خاک شده است
وی بحران آب را چالشی بزرگ برای توسعه طرح‌های کشاورزی، اقتصادی و اجتماعی کشور قلمداد کرد و با تاکید براینکه بر اساس گزارش پانل بین‌المللی تغییر اقلیم، اثر تغییرات اقلیم و گازهای گلخان‌های روی آب، خاک و باروری اراضی کشاورزی در ایران و سایر کشورهای آسیای غربی و شمال آفریقا به طور چشمگیری از مناطق دیگر بیشتر است، خاطرنشان کرد: افزایش دمای کره زمین باعث تشدید فرسایش و شوری خاک و فراوانی بیشتر دوره‌های خشکی می‌شود؛ بنابراین برای کاهش اثرات تغییر اقلیم، رویکردها و راهکارهای نوینی برای مدیریت منابع طبیعی و توسعه کشاورزی نیاز است.
عضو هیات علمی گروه مهندسی علوم خاک دانشگاه لرستان در خصوص تغییر کاربری اراضی گفت: با وجود اینکه آمار به روز در زمینه تغییر کاربری اراضی خیلی محدود است، ولی رشد تصاعدی نواحی صنعتی و شهری در سالهای اخیر به آسانی قابل مشاهده است و وسعت نواحی دارای خاک حاصلخیز و اراضی زراعی خوب بخصوص در مجاورت شهرها در حال کاهش است.
وی عنوان کرد: قیمت بالای زمین‌های مجاور شهرها انگیزه‌ای شده است تا بسیاری از کشاورزان زمین‌های خود را بفروشند و حرفه خود را بعد از سالیان طولانی ترک و به شهرها مهاجرت کنند که ادامه این روند یک تهدید جدی برای تولید محصولات کشاورزی و تامین امنیت غذایی برای نسل آینده خواهد بود.
توسعه پایدار کشور تا حد زیادی به منابع خاک آن وابسته است
امیریان چکان با تاکید براینکه توسعه پایدار کشور ایران تا حد زیادی به منابع خاک آن وابسته است، ادامه داد: با این وجود، وضعیت آینده منابع خاک کشور توسط چالش‌ها و عوامل ذکر شده تهدید می‌شود.
عضو هیات علمی گروه مهندسی علوم خاک دانشگاه لرستان تاکید کرد: در طرح‌های توسعه‌ای کشور برای آینده، باید راهکارهایی درست و دقیق برای مواجه شدن با این تهدیدها از طریق به کارگیری سیاست‌های مناسب ارائه شود که در این راستا تدوین و اجرای یک سیاست مناسب در خصوص خاک در سطح ملی به تایید بالاترین مقامات رسمی کشور برای مطالعه و حفاظت منابع خاک، بهبود مدیریت و پایش کیفیت خاک و تغییرات کاربری اراضی، نیاز فوری به افزایش آگاهی‌های عمومی در زمینه اهمیت و نقش منحصر به فرد خاک در حفظ حیات و سرنوشت یک ملت، آموزش بهتر کشاورزان، تکنیسین‌ها و دانشجویان در دانشگاه‌ها و افزایش آگاهی سیاست‌گذارن و مدیران بسیار ضروری است.
وی بر افزایش کیفیت تحقیقات علمی، انجام تحقیقات بر اساس شرایط هر منطقه تاکید کرد و با اشاره به اینکه انجام پروژه‌هایی برای بهبود کیفیت خاک با تاکید روی افزایش حاصلخیزی و ماده آلی خاک، ترویج کشاورزی حفاظتی و ترسیب کربن، اقدامات عملی و اقتصادی برای افزایش بهره‌وری استفاده از آب و خاک، افزایش سلامت خاک، استفاده موثر از نهاده‌های کشاورزی، پایش فرسایش، شوری و آلودگی خاک و جلوگیری از جنگل زدایی از اهمیت زیادی برخوردار است، یادآور شد: در فعالیت‌های شناسایی و بررسی خاک‌ها، باید تولید نقشه‌های مختلف خاک که قابلیت استفاده توسط متخصصین زراعت، مهندسین، طراحان سیمای اراضی، کشاورزان و سایر کاربران را داشته باشند، به طور جدی مورد توجه قرار گیرد.
اجرای کشاورزی حفاظتی برای استفاده پایدار از منابع خاک بسیار ضروری است
امیریان چکان اضافه کرد: فنآوریهای پیشرفته مثل سنجش از دور، سامانه اطلاعات جغرافیایی و مدیریت پایگاه داده‌های خاک باید به درستی مورد استفاده قرار گیرند تا داده‌های خاک به صورت رقومی برای مدلسازی فرسایش، شوری و سایر خواص خاک قابل استفاده باشند.
عضو هیات علمی گروه مهندسی علوم خاک دانشگاه لرستان گفت: نقشه‌های موجود فعلی حاوی همه اطلاعات مورد نیاز کاربران مختلف نیستند و این درحالیست که تهیه نقشه‌های خاک به روش سنتی بسیار پر هزینه است و به تدریج از پروژههای توسعه کشورها در حال کنار گذاشته شدن هستند.
وی تقویت تحقیقات ملی و سیستم توسعه تکنولوژی و استفاده از راهکارهای تشویقی برای ذینفعان به منظور مشارکت در طرح‌های ملی با هدف تشویق آنها به استفاده پایدار از منابع خاک دانست و با بیان اینکه همکاری و مشارکت قوی موسسات و مراکز تحقیقات ملی و استانی که روی خاک کار می‌کنند با گروههای علوم خاک دانشگاه‌ها برای ترویج انجام مطالعات و پروژههای تحقیقاتی مشترک به منظور استفاده از فنآوریهای مناسب برای استفاده پایدار و مدیریت منابع خاک، امری ضروری است، تصریح کرد: بهبود و موثرتر شدن بخشهای ارائه خدمات مشاورهای به کشاورزان در زمینه ترویج اقدامات مختلف برای مدیریت و حفاظت خاک، اجرای کشاورزی حفاظتی و همچنین انجام عملیات سازگار با محیط زیست برای استفاده پایدار از منابع خاک بسیار ضروری به نظر می‌رسد.
پایان خبر / تاریخ ما