گیاهان جدید حافظ امنیت غذایی در ایران

طی سال‌های اخیر به منظور حفظ استقلال، توسعه پایدار و امنیت غذایی، گیاهان جدیدی به الگوی کشت زراعی و باغی کشورمان افزوده شده‌اند.

به گزارش سرویس اخبار تاریخ ما، آمارانت، استویا، کاملینا، کینوآ و جوجوبا از جمله مهمترین این گیاهان هستند که سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ریزی فراوانی برای کشت آنها در سطوح وسیع، از سوی نهادهایی از جمله وزارت جهاد کشاورزی به عمل آمده است.

در ادامه به معرفی و بررسی مختصر ویژگی‌های این نباتات نوین که بنا بر اعتقاد کارشناسان حوزه کشاورزی نویدبخش تحقق اقتصاد مقاومتی و شکوفایی بخش کشاورزی ایران اسلامی هستند، پرداخته شده است.

آمارانت

آمارانت یا تاج خروس با نام علمی spp Amaranthus گیاهی متعلق به جنس Amaranthus و خانواده Amaranthaceae است.

این جنس تقریبا شامل 60 گونه گیاهی از آمارانت بوده که اغلب آنها وحشی هستند. بعضی از این گیاهان به عنوان گیاه خوراکی و بعضی نیز به عنوان گیاه زینتی کاربرد دارند. اما بیشتر آن ها به عنوان علف هرز شناخته شده و هیچ‌گونه کاربردي ندارند.

از این تعداد گونه در جنس آمارانتوس، حدود 40 گونه بومی آمریکا بوده و بیش از چهارصد رقم در داخل گونه‌های این جنس در سر تا سر جهان، چه در مناطق معتدله و چه در مناطق گرمسیری شناسایی شده است.

در حال حاضر چهار گروه از آمارانت برای مصارف مختلف انسانی و حیوانی اصلاح می‌شود: تاج خروس برگی (جهت استفاده از برگ‌های آن)، دانه‌ای، باغی و زینتی.

انتخاب آمارانت برای اصلاح و پرورش بیشتر بر اساس عملکرد دانه آن است تا اندازه بذور. مقدار لیزین در این گیاه 3 الی 3.5 برابر ذرت و 2 الی 2.5 برابر گندم است.

روغن بذور این گیاه محتوی مقدار پائینی اسید چرب اشباع شده بوده، لذا ویژگی مقدار اسید چرب پائین و وجود مقادیر بالای فیتواسترول و توکوفرول آمارانت را برای کاهش کلسترول خون به گزینه‌ای مناسب مبدل کرده است.

برگ‌های آمارانت دارای ترکیب یکسانی با بذر این گیاه بوده، به‌طوری‌که در طی تشکیل گل آذین بخش‌های سبز آمارانت دارای 4 درصد پروتئین قابل هضم و مقدار قابل توجهی برای تغذیه دام است.

بررسی‌ها نشان داده که پروتئین‌های برگ و بذور این گیاه دارای کیفیت پروتئین‌های تخم‌مرغ هستند.

استویا

استویا از گیاهان بومی کشور پاراگوئه و همچنین نقاط مرزی کشور برزیل با پاراگوئه است. این گیاه متعلق به جنس Stevia بوده که این جنس به نوبه خود یکی از 950 جنس متعلق به خانواده بزرگ کاسنی Asteraceae است.

اگرچه بیش از 200 گونه گیاهی در جنس استویا وجود دارد، اما گونه S. rebaudiana  شیرین‌ترین اسانس را در بین سایر گونه‌ها داراست و ارقام مختلف از این گونه در سر تا سر جهان به شکل تجاری و وسیع، برای تولید شیرین‌کننده‌های گیاهی مورد کشت و پرورش قرار می‌گیرند.

تاکنون بیش از 100 ترکیب شیمیایی مختلف در این‌گونه شناسایی شده، که در این میان دی ترپنوئیدها معروف ترین ترکیبات شناخته شده‌ای هستند که از ارزش بالایی نیز برخوردارند.

شکر به دست آمده از فرآوری گیاه استویا حدود 250 تا 450 برابر شیرین‌تر از شکر حاصل از نیشکر است.

همچنین عاری از کالری بوده و بدون هیچ گونه جذب از بدن انسان خارج می‌شود، لذا مصرف آن برای بیماران دیابتی بی‌خطر و ایمن است.

در بیشتر کشورهای جهان از جمله ژاپن، چین، انگلیس، برزیل و … شیرین‌کننده‌های طبیعی استویا جایگزین شکر شده‌اند و نقش به‌سزایی را در پیشگیری از بیماری‌های مختلف مرتبط با مصرف شکر ایفا می‌کنند.

کاملینا

کاملینا یا کتان‌ کش با نام علمی(L.(CrantzCamelina sativa گیاهی متعلق به جنس Camelina و خانواده Brassicaceae است.

کاملینا بومی قاره اروپا بوده و قادر به رشد در شرایط مختلف آب و هوایی است. این گیاه نسبت به تنش‌های مختلف از جمله کم‌آبی و سرمازدگی مقاوم بوده و از لحاظ نیازهای خاکی و آبی کم توقع است.

متوسط میزان روغن موجود در بذرهای این گیاه بین 30 تا 40 درصد و میزان امگا3 آن حدود 35 درصد کل روغن است و از روغن آن برای افزایش ارزش مواد خوراکی از جمله نان و کره استفاده می‌شود.

روغن کاملینا به علت وجود امگا3 بالا در مصارف پزشکی از جمله جلوگیری سرطان کاربرد داشته، دارای خاصیت ملین بوده و ضدالتهاب و ضددرد مفاصل است.

کیفیت بالای کنجاله کاملینا با 25 درصد امگا3، 40 درصد پروتئین، 10 تا 12 درصد چربی و 4600 کیلوکالری انرژی این گیاه را به یک جیره غذایی مناسب برای تغذیه دام، طیور و ماهی تبدیل کرده است.

این گیاه رقابت خوبی با علف‌های هرز دارد به گونه‌ای که بخاطر رشد سریع و غالبیتی که از لحاظ دریافت نور و موادغذایی از میکرو و ماکرو کلیمای اطراف خود دارد، رشد آن بر علف‌های هرز پیشی گرفته و عملکرد آن تحت تاثیر علف‌های هرز قرار نمی‌گیرد.

کینوآ

کینوآ با نام علمی Willd Chenopodium quinoa  مهمترین گونه در جنس کنوپودیوم و متعلق به خانواده Amaranthaceae است.

گسترش این گیاه از خاستگاه مادریش در آمریکای جنوبی به سایر کشورها نشان از پتانسیل بالای آن برای مشارکت در حفظ امنیت غذایی مناطق مختلف جهان دارد، به ویژه در کشورهایی که جمعیت آنها دسترسی به منابع پروتئینی نداشته یا در کشورهایی که شرایط تولید در آنها به وسیله تنش‌هایی از قبیل خشکسالی و شوری، و همچنین کمبود دسترسی به نهاده های کشاورزی محدود شده است.

کینوآ بومی مناطق کوهستانی آند به ویژه کشورهاي بولیوي، شیلی و پرو است.

این گیاه شبه غله در اصل براي تولید دانه کشت می‌شود ولی می‌توان از برگ‌هاي جوان آن نیز به صورت سبزی تازه و یا پخته شده استفاده کرد.

مصرف بخش‌های مختلف این گیاه در طب سنتی کشورهای آمریکای جنوبی از زمان‌های قدیم امری بسیار رایج بوده است.

تعادل اسیدهای آمینه در پروتئین کینوآ از مهمترین خصوصیات تغذیه‌ای این گیاه محسوب می‌شود به‌طوریکه دانه، برگ و گل آذین آن منابعی از پروتئین با کیفیت بالا هستند.

سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) به جهت اهمیت جهانی این گیاه سال 2013 میلادي را به عنوان «سال بین المللی گیاه کینوآ» نام نهاد و از تمامی کشورهای جهان درخواست کرد تا با توسعه کاشت این محصول زراعی فقر و سوء تغذیه را در سراسر دنیا ریشه‌کن کنند.

جوجوبا

جوجوبا یا فندق جامائیکا با نام علمی (Link Schneider Simmondsia chinensis) درختچه‌ای دو پایه و همیشه سبز متعلق به جنس سیموندسیا و تیره Simmondsiaceae است.

این گیاه به شکل خودروی در صحرای سونوران در جنوب غربی آمریکا، باهاما در کالیفرنیا و شمال غربی مکزیک بین 23 و 25 درجه عرض شمالی دیده می‌شود اما موطن اصلی آن هنوز نامعلوم است.

جوجوبا به خاک‌های سنگین و مستعد غرقابی بسیار حساس است و بافت خاک درشت، لومی شنی، سنگلاخی و با تهویه مناسب را ترجیح می‌دهد. از طرفی به اسیدیته خاک زیاد حساس نبوده و در محدوده اسیدیته 5 تا 8 به خوبی رشد می‌کند.

این گیاه مقاومت خوبی در برابر شوری از خود نشان داده و به رغم وجود محتوای چربی بالا در بذرها، قوه نامیه خود را تا مدت طولانی حتی تا 20 سال، حفظ می‌کند.

میوه جوجوبا یک کپسول سبز بیضوی بلند بوده که حاوی 1 تا 3 عدد بذر است.

از دانه‌های این گیاه موم مایعی به دست می‌آید که حاصل ترکیب اسیدهای چرب با الکل‌های زنجیره طویل است. موارد استفاده از این روغن بسیار چشمگیر و به دلیل خواص جالب توجه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

عدم حضور کامل گلیسرین در موم جوجوبا نشان می‌دهد که این گیاه از همه دانه‌های روغنی شناخته شده متفاوت است و به دلیل اینکه به وسیله لیپاز گوارشی هیدرولیز نمی‌شود، روغنی بدون کالری در رژیم غذایی محسوب می‌شود.

روغن جوجوبا مستقیما جانشین روغن اسپرم نهنگ شده و به این ترتیب دیگر لزومی به شکار این حیوانات نیست. ضمنا این روغن فاقد بوی ماهی موجود در روغن اسپرم نهنگ بوده و خام آن دارای پیه است. بنابراین قبل از استفاده در بسیاری از فرآیندهای صنعتی نیاز به حرارت کمی دارد و یا هیچ حرارتی لازم نیست.

این روغن بر اثر سولفوره شدن تیره نمی‌شود و هنگامی که زیاد سولفوره شد به صورت غیرقابل برگشت در وضعیت مایع باقی می‌ماند.

روغن جوجوبا در صورت هیدروژنه شدن، جانشین خوبی برای نخل برزیلی و موم زنبور عسل به شمار می‌رود.

روغن استخراج شده خالص، غیرسمی، احیا شده و دارای نیمه عمر طولانی است، که این ویژگی احتمالا به دلیل وجود ترکیبات ضد اکسید کننده طبیعی آن است.

به گونه‌ای که گزارش شده در دمای بالای 285 درجه سانتی گراد و همچنین فشار بالا در طی 4 روز خصوصیات شیمیایی آن تغییری نیافته است.

به همین سبب در ساخت روغن ترمز، روغن موتور به ویژه چرخ دنده‌های سنگین به عنوان روان کننده به کار می‌رود.

روغن تصفیه شده جوجوبا دارای ثبات بالا و اشباع نشده است، فرار نیست و می‌توان آن را به دفعات گرم کرد بدون آنکه به ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی آن لطمه‌ای وارد شود.

از روغن جوجوبا برای ساخت لوازم آرایشی و بهداشتی از جمله محصولات محافظت‌کننده پوست، مو، ناخن، انواع شامپوهای حمام، صابون، کرم‌های ضد آفتاب و یا شوینده‌ها استفاده می‌شود.

کاربرد دیگر این روغن محصولات آمینی‌موم است که آن را به عنوان یک محصول آغازگر جهت سنتز هتروسیکل‌های نیتروژنی آماده می‌سازد، به گونه‌ای که آمین‌ها و هتروسیکل‌های رده جوجوبا در صنعت شیمی، به صورت مونومرهای جدید، پتانسیل قابل استفاده‌ای برای تولید رزین‌های پلی آمیدی پیدا می‌کنند و محلول روغنی جدید به عنوان جداکننده یون‌های فلزی سنگین به کار رفته و یا به عنوان یک ماده آغازگر در سنتز مواد جدید استفاده می‌شود، به گونه‌ای که مواد را به شکل بیولوژیک فعال کرده و در صنعت لوازم آرایشی و پزشکی قابل استفاده می‌سازد (به صورت ماده‌ای که از طریق پوست نفوذ کرده و در چربی زیر پوست ذخیره می‌شود).

منبع: خبرگزاری علم و فناوری