کاخ اختصاصی خشایارشا » هدیش

کاخ اختصاصی خشایار شاه (معروف به هدیش) در شرق «کاخ ه» آثار کاخ با شکوهی دیده می شود که به گواهی کتیبه هایش به فرمان خشایار شا ساخته شده است. وی در یک کتیبه این بنا را «هدیش» خوانده ولی در نبشته‌ای دیگر، انرا تچر نامیده است. بنابراین اطلاق نام «هدیش» بر این بنا چندان درست نیست

زیرا آشکار است که هر دو واژه یک معنی داشته اند. تا چندی پیش همه مورخان هنر و باستان‌شناسان، این کاخ را تمام و کمال ساخته خشایارشا،منقوش بر جرزی در گوشه شمال شرقی «هدیش» که وارونه فرو افتاده بود پیدا کرد که در آن به جای خشایارشا، «داریوش شاه» نوشته شده است، یعنی ثابت شد که این کاخ هم، به دست داریوش آغاز شده بود و به دست پسرش خشیارشا به انجام رسیده است. با این کشف بسیاری از نتایج غربیان به ویژه مایکل رف در مورد ساختمان این بنا و حتی نقشه تخت جمشید مردود شناخته شد. به هر حال، کاخ هدیش منسوب به خشایارشا بر سینه سنگ و در جنوب صفه ساخته شده و کف آن را از سطح دشت نزدیک به ۱۸ متری بلندی داشته است. محور طولی کاخ، غربی – شرقی بوده و مساحت آن تقریباً ۲۵۵۰ متر مربع (۴۰*۵۵) متر است. یک پلکان دو طرفه در سمت غرب و یکی دیگر در سمت شمال شرقی، آن را به ترتیب به حیاط کاخ داریوش (تچر) و حیاط «کاخ د» می پیوندد.

در سرتاسر جنوب کاخ، بالا خانه یا ایوانی با لبه کنگره دار وجود دارد که که از دو جانب شرق و غرب توسط پلکان‌های باریکی به درون «قسمت غربی حرمسرا» راه داشته است. پلکان غربی هنوز موجود است اما پلکان شرقی که آجری بوده، از میان رفته بود و من در سال ۱۳۵۷ ش. آن را به حالت اولیه اش بازسازی کردم. قسمت اعظم کاخ را یک تالار مرکزی مربع شکل () ۳۶.۵*۳۶.۵ متر شامل شش رردیف ستون ۶ تایی تشکیل می داده است. در شمال این تالار ایوانی ۱۲ ستونی (دو ردیف ۶ تایی) وجود داشته که توسط دو درگاه بزرگ به تالار راه می یافته و یک در دیگر، تالار را به بالا خانه باریک جنوبی می پیوسته است. در دو جانب شرقی و غربی تالار، دو دستگاه ساختمان، مرکب از اتاق نگهبانان،اتاق چهار ستونی، کفش کن و برج محافظ وجود داشته و پلکان شمال شرقی، را به کفش کن شرقی هدایت می کرده است. دو در بزرگ نیز تالار را به اتاق‌هی جنبی می پیوسته و یک رشته آب در روزیر زمینی، آب بام را به آب بزرگ زیر کاخ هدیت می کرده است.بر درگاه‌های بزرگ، نقش خشایارشا – با تاج صاف بی کنگره – دیده می شود که در زیر چتر شاهی و پیشاپیش چتر دار، حوله دار و یا مگس پران به درون می رود یا برون می آید. بر لباس وی و بالای سرش کتیبه‌هایی به زبان‌های فارسی باستان، عیلامی و بابلی او را معرفی می کنند – به همانگونه که در مورد پدرش در کاخ تچر دیدیم. به علاوه بر جرزهای ایوان شمالی،کتیبه مفصلی به سه زبان و سه خط منقور است که متن آن همان موضوع کتیبه‌های منقور بر جرزهای ایوان جنوبی کاخ داریوش را می رساند انها در بخش آخر می گوید که خشیارشا با تأئید اهورامزادا این «هدیش» را ساخته است. چنانچه گفتیم فقط یک کتیبه بر جرز شمال شرقی تالار – به جای خشیارشا، داریوش را نام می برد.

دو نکته مهم در مورد این کاخ باید ذکر شود: یکی این که جبهه درونی پنجره‌های این کاخ را حجاری کرده اند و بر آنها اشخاصی را نمود اند که بز کوهی و حیواناتی مثل آن و یا ظروفی را می آورند که این گونه نقوش تازگی و تنوعی دارد. دوم اینکه سنگ‌های این کاخ زیاد استوار نبوده و آتش سوزی شدید اسکندری، شیرازه جرزها و در و پنجره‌ها را از هم گسیخته و خیلی به آن گزند رسانیده به طوریکه محافظت همین مقدار سنگ پوسیده ای که مانند نیز بسیار دشوار است. «کاخ خشیارشا» یک بنای خصوصی بوده است و از راه پلکان‌های آن می توانسته اند به اتاق‌های پایینی که هفت متر پائین تر از سطح کاخ بوده بروند و یا از طریق مدخل اصلی – در جنوب صفه به کاخ های روی دشت راه یابند. از درون ایوان جنوبی کاخ، منظره دل نوازی از مرودشت پیداست و این امر احتمالا در تعیین موقعیت این کاخ اختصاصی بی تأثیر نبوده است.