قدیمی ترین آثار خطی سعدی اکنون کجاست؟/ آرامگاه سعدی در دوره قاجار + عکس

سعدی یا ابومحمّد مُشرف‌الدین مُصلِح بن عبدالله بن مشرّف (۶۰۶ – ۶۹۰ هجری قمری)، پارسی گو و نویسنده و شاعر خوب ایرانی است. عارفان و اهالی ادب و سخن به او لقب ((استاد سخن))،((پادشاه سخن))،((شیخ اجل)) و به اختصار به او استاد هم میگفتند. سعدیه محل آرامگاه ایشان در شیراز است که به این نام منتخب شده است.

کلیه آثار سعدی چه در نثر چه در نظم همه در مجموعه ای به نام کلیات سعدی جمع آوری شده است که قدیمی ترین نسخه این مجموعه در ایران است. این مجموعه در سال ۷۶۶ هجری (۷۶ سال پس از وفات سعدی) توسط «محمدبن عبداللطیف عقاقیری» کتابت شده است و اکنون در موزه آستان قدس رضوی نگه داری می شود.

۷۶ سال پس از وفات شیخ اجل سعدی، «محمدبن عبداللطیف عقاقیری» در شیراز کلیات سعدی را کتابت کرد؛ نسخه‌ای که با گذشت ۷ قرن، همچنان باقی مانده و به دست ما رسیده است.

 

«به حکم ضرورت سخن گفتم و تفرج‌کنان بیرون رفتیم در فصل ربیع که صولت بَرد آرمیده بود و ایام دولت ورد رسیده؛ پیراهن برگ بر درختان / چون جامه عید نیکبختان / اول اردیبهشت ماه جلالی / بلبل گوینده بر منابر قضبان / بر گل سرخ از نم اوفتاده لآلی / همچو عرق بر عذار شاهد غضبان»

شیخ اجل سعدی در دیباچه کتاب «گلستان» خود این سطور را نگاشته است، همان کتابی که چند خط اولش را اکثر ایرانی‌ها شنیده‌اند و می‌شناسند: «منّت خدای را عز و جل که طاعتش موجب قربتست و به شکر اندرش مزید نعمت. هر نفسی که فرو می‌رود ممدّ حیاتست و چون بر می‌آید مفرّح ذات، پس در هر نفسی دو نعمت موجودست و بر هر نعمتی شکری واجب…»

و احتمالاً اشاره جناب سعدی به اول اردیبهشت‌ماه جلالی (تقویم جلالی ۱۳۹ سال قبل از تولد سعدی تنظیم و به عنوان گاه‌شمار رسمی ایرانیان انتخاب شد) دستمایه‌ای قرار گرفت که اول اردیبهشت خورشیدی «روز سعدی» نام‌گذاری شود و این اقدام در «اجلاس شاعران جهان» سال ۱۳۸۹ در شیراز به صورت رسمی اعلام شد.

از ابومحمد مشرف‌الدین مصلح بن عبدالله بن مشرف (۶۰۶ – ۶۹۰ هجری قمری) متخلص به «سعدی» اشعاری نغز و زیبا در «بوستان» و «غزلیات» او باقی مانده، نثر آهنگین «گلستان» هم دیگر کتاب مشهور شیخ اجل است. البته که از قدیم آثار متعدد سعدی (اعم از رسائل منثور، گلستان، بوستان، ترجیعات، غزل‌ها، رباعیات و …) تحت عنوان «کلیات سعدی» تنظیم و گردآوری شده است.

قدیمی‌ترین نسخه کلیات سعدی با ۷ قرن قدمت

قدیمی‌ترین نسخه‌ای که از کلیات سعدی اکنون در اختیار ماست، در سال ۷۶۶ هجری (۷۶ سال پس از وفات سعدی) توسط «محمدبن عبداللطیف عقاقیری» در شیراز کتابت شده و در حال حاضر در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود.

این نسخه هم با رسائل آغاز شده است: سپاس بی‌عدّ و غایت و ستایش بی حد و نهایت آفریدگاری را جل جلاله و عم نواله که از کمال موجودات در دریای وجود شخص انسانی سفینه‌ای پردفینه پرداخت، و هر چه در اوصاف و اصناف و صور عالم مختلف دنیوی و اخروی تعبیه داشت زبده و خلاصهٔ همه در این سفینه خزینه ساخت، و در این دریا از خصوصیت وَلَقَدْ کَرَّمْنا بَنی آدم، سیر ترقی جز این سفینه را کرامت نفرمود، و به ساحل دریا جز این راه ننمود. و درود بی پایان و تحیّت فراوان از جهان‌آفرین با فراوان ستایش و آفرین بر پیشوای انبیا و مقتدای اصفیا محمد مصطفی باد که سفاین اشخاص انسانی را ملاح است و دریای بی‌منتهای حضرت سبحانی را سباح، صلوات الله علیه و على آله الطیبین و خلفائه الراشدین و اصحابه التابعین اجمعین إلى یوم الدین.

به نظر می‌رسد دومین نسخه کهن تاریخ‌دار از کلیات سعدی، نسخه‌ای است که در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران نگهداری می‌شود و در سال ۷۱۶ هجری توسط «یوسف‌بن محمدبن عیسی‌بن محمد شیرازی» کتابت شده است.

نسخه‌های خطی دیگری هم در کتابخانه ملی ایران، کتابخانه و موزه ملی ملک، موزه ملی ایران، مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران و … وجود دارد.

به عنوان نمونه، نسخه فوق مربوط به دوره تیموریان (قرن ۹ تا ۱۰ هجری) است که سلطان علی مشهدی آن را خطاطی کرده و اکنون در موزه ملی ملک نگهداری می‌شود.

یک نسخه خطی از گلستان سعدی در تالار قاجار موزه ملی ایران قرار دارد که در سال ۱۲۳۷ هجری (۲۰۵ سال قبل) نوشته شده است. در این نسخه کاغذی، سرفصل‌ها و برخی عبارات به قلم شنگرف و مابقی به خط نستعلیق نوشته شده و دارای ۲۶۰ صفحه ۱۳ سطری بوده که دارای جدول و کمند و تذهیب زرافشان است.

 ۲ نسخه خطی زیبا در نیاوران

کتاب گلستان به قلم حاجی محمدبن محمد ابراهیم و تذهیب استاد محمدهادی زرکش، یکی دیگر از نسخ خطی با موضوع آثار شیخ اجل است. این نسخه که در سال ۱۲۱۹ هجری به خط نستعلیق در ۱۳۸ صفحه تدوین شده، اندازه کوچکی دارد (هر برگ ۹.۵ در ۱۶ سانتی‌متر) و اکنون در مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران نگهداری می‌شود.

نسخه‌های خطی کلیات سعدی در دیگر کشورها

البته نسخه‌های خطی از آثار سعدی به موزه‌های داخل کشور منحصر نمی‌شود و در دیگر کشورها هم نسخی وجود دارد.

به عنوان نمونه، نسخه فوق، برگه‌ای از بوستان سعدی است که در سال ۹۴۵ هجری در بخارا کتابت شده و اکنون در موزه هنر «نلسون اَتکینز» در آمریکا نگهداری می‌شود.