ضمانت وام‌های هنگفت مظفرالدین‌شاه به روسیه چه بود؟
از نظر استراتژیک نیز روسیه از موقع مستحکمی برخوردار بود. در ژانویه ۱۹۰۰ موراویف وزیر خارجه روس طرحی به تزار تقدیم کرد که ضمن بررسی تزلزل نفوذ انگلیس در اثر جنگ بوئر‌ها (Boer War) سه پیشنهاد برای بهره‌برداری روسیه از اوضاع و احوال موجود در ایران مطرح شده بود.
موراویف می‌خواست به سبب نابسامان بودن اوضاع مالی روسیه، احداث خط آهن به سوی خلیج‌فارس به تعویق افتد، ولی وی بر این باور بود که در صورت توسعه خطوط آهن روسیه تا مرز‌های ایران فرصتی به وجود خواهد آمد تا بعدا تحت شرایط مناسبی آن خطوط به داخل خاک ایران امتداد یابد.
وزیر خارجه روس در آن طرح خود پیشنهاد می‌کرد که یکی از بنادر خلیج‌فارس اشغال شود یا آنکه روسیه اعلامیه‌ای رسمی دال بر رعایت تمامیت ارضی ایران صادر کند یا روسیه با انگلستان بر سر تقسیم ایران به مناطق نفوذ، همانند آنچه که در ۱۹۰۷ توسط ایزولسکی (Isuolski) انجام شد، به توافق برسند.
سال‌های ۱۹۰۲ و ۱۹۰۳ اوج نفوذ روسیه در ایران بود و سه سال بعد که انگلیس‌ها به بوئر‌ها فائق آمده و روس‌ها از ژاپنی‌ها شکست خوردند، آن زمان طرح‌های سیاستمداران روسی و لحن جراید آن کشور تغییرات اساسی پیدا کرد.
از ۱۸۹۰ تا ۱۹۰۵ روابط آلمان با روسیه فراز و نشیب‌های زیادی داشت، ولی به طور کلی آن دو مناسباتی دوستانه با یکدیگر نداشتند.
نخستین علامت اختلال در روابط دو کشور امتناع آلمان از تمدید قرارداد «بیمه مجدد» منعقده در ۱۸۸۶ بود که در سال ۱۸۹۰ خاتمه می‌یافت.
به هر حال بدون هیچ تردیدی این امر سبب تیرگی روابط دو طرف شد و در نتیجه روسیه متوجه فرانسه شد و کشور اخیر روس‌ها را با منابع مالی تقویت کرده و با آنان متحد شدند.
از این موضوع که بگذریم از سال ۱۸۹۱ تا ۱۸۹۴ مشکلات اقتصادی نیز میان آلمان و روسیه پیدا شد و هر دو طرف از مناقشات گمرکی آسیب فراوان دیدند، تا آنکه بالاخره مشکلات از طریق انعقاد قراردادی در سال ۱۸۹۴ حل شد و تشنج روابط رو به کاهش گذاشت.
بعد از سال ۱۸۹۷ که روسیه به خیال دست‌اندازی به منچوری افتاد، ویلهلم دوم، تزار روس را به این کار تشویق می‌کرد تا شاید از این طریق توجه روسیه به بالکان که باعث درگیری اتریش و روسیه می‌شد به نقطه‌ای دیگر جلب شود. این سیاست «دست‌های باز» برای آلمان پیروزی غیرمترقبه‌ای را به ارمغان آورد، چه باعث شد که آلمان همچون روسیه در ترکتازی‌های امپریالیستی در شرق دور شرکت کند، به‌خصوص پس از جنگ ۱۸۹۵ بین ژاپن و چین این تهاجمات دامنه بیشتری پیدا کرد.
با تمام این‌ها گاهی آلمان و روسیه با یکدیگر تصادماتی داشتند، یکی از مناطق تصادم آسیای صغیر بود. درگیری به طرح احداث خط آهن بغداد مربوط می‌شد که آلمان در نوامبر ۱۸۹۹ امتیاز آن را از سلطان عبدالحمید به دست آورد. سلطان عثمانی این امتیاز را به آقای «کولا» از بانک وورتمبرگ واگذار کرده بود که او نیز به نوبه خود آن را به جرج فون زیمنس Georg Von Siemens از بانک آلمان داد.
شرکت جدید امیدوار بود که مناطق آناتولی را از لحاظ اقتصادی در اختیار خود درآورد. اگرچه آلمانی‌های صاحب امتیاز با احتیاط گام برمی‌داشتند تا به منافع دیگر قدرت‌ها صدمه‌ای وارد نیاورند، ولی در این کوشش شکست خوردند و فرانسه و روسیه به اقدامات آنان مظنون شدند.
از کتاب تاریخ روابط ایران و آلمان- براد فورد. جی. مارتین
ترجمه: پیمان آزاد/ علی امید
