تاریخ گیاه‌درمانی در ایران
مجموعه تدابیر و روش‌هایی که در فلات ایران به‌منظور تشخیص، پیشگیری و درمان بیماری‌های روحی و جسمی به کار گرفته شده‌اند و از طریق شفاهی یا نوشته‌های تاریخی به آن‌ها دسترسی داریم، می‌توان طب سنتی ایران نامید.
سابقه طب در ایران به نخستین اجتماعات انسانی در فلات ایران باز می‌گردد. دکتر «سیریل الگود» پزشک سفارت انگلیس در دربار قاجار، درباره طب ایرانی می‌گوید: «طب سنتی در ایران پیش از طب یونانی وجود داشته است و ایرانیان اصول آن چیزی را که طب یونانی نامیده شده، به یونانیان تعلیم دادند و در ایران قدیم وضعیت طب پیشرفته‌تر از آشور بوده است.» (۱)
سلامت جسم و روح در فرهنگ ایرانی از جایگاه والایی برخوردار است، چراکه در ترتیب تاریخی ایران تعالیم دین زرتشت و اسلام جملگی بر تعالی روحی و جسمی انسان توجه ویژه‌ای دارند و استفاده از نعمت‌های مادی را منع نمی‌کنند.
طب سنتی در ایران سلامت‌محور بوده و در آن تغذیه سالم، فعالیت بدنی و استراحت اهمیت زیادی دارد. در این راستا برای شناسایی و کشف خاصیت‌های درمانی مواد غذایی و گیاهان تلاش زیادی صورت گرفته است.
در متون زرتشتی نخستین پزشک ایرانی فردی پرهیزگار، دانا، کامکار و توانا به‌نام «ثریته» نام دارد که در هندوستان نیز به‌عنوان اولین پزشک آریایی معروف است. او گیاهان و ویژگی‌های درمانی آن‌ها را می‌شناخت و برای درمان بیماری‌ها از عصاره‌های گیاهان استفاده می‌کرد. (۲)
«جمشید» یا یمه و «فریدون» در ایران باستان کسانی هستند که بیمارانِ دچار به مریضی‌های پوستی، استخوانی و دندانی را از افراد سالم تشخیص دادند. (۳)
در کتاب اوستا از گیاهان دارویی مانند هئومه، شاهدانه، شائته، فراسپاته و مرغنه یاد و تأکید شده که اهوره‌مزدا گیاهان بسیاری برای درمان تب، لرز، سوختگی، آبله، طاعون و … آفریده است. (۴)
در کتیبه‌های مربوط به زمان هخامنشی از زعفران به‌عنوان گیاه دارویی با مزایا و کاربرد‌های فراوان یاد شده است. بر اساس گزارش «ابن ندیم» یونانی‌ها بعد از یورش «اسکندر مقدونی» به ایران در عرصه طب و نجوم از ایرانی‌ها اقتباس کردند. (۵)
روش درمان گیاهی با سه نوع خوردن، مالیدن و بخوردادن امکان داشت و در شاهنامه نیز به درمان گیاهی اشاره شده است:
نبشته چنین بود که در کوه هند
گیاهی است رخشان چو رومی پرند
که آن را که گرد آورد رهنمای
بیامیزد و دانش آرد به جای
چو بر مرده بپراکنی بی‌گمان
سخنگوی گردد هم اندر زمان (۶)
نبشته چنین بود که در کوه هند
گیاهی است رخشان چو رومی پرند
که آن را که گرد آورد رهنمای
بیامیزد و دانش آرد به جای
چو بر مرده بپراکنی بی‌گمان
سخنگوی گردد هم اندر زمان (۶)
«پلینی» مورخ رومی اطلاعاتی درباره تعالیم درمانی مغان ارائه می‌کند و استفاده از گیاهان دارویی را وظیفه آنان دانسته است. (۷)
به عبارتی از این روایت می‌توان فهمید که روحانیون در پیش از اسلام در زمینه درمان نیز مطالعه و مهارت داشتند.
طب ایرانی در دوره پارتی و ساسانی نیز به حیات خویش ادامه داد و بویژه برخی از پادشاهان ساسانی مانند «خسرو انوشیروان» به جمع‌آوری و ترجمه متون علمی از نقاط مختلف دنیا اهتمام ورزیدند، چنان‌که «برزویه» پزشک مخصوصش را برای آوردن کلیله و دمنه و سایر کتاب‌های علمی دیگر به هندوستان روانه ساخت. (۸)
بر اساس داده‌های منابع، انوشیروان پر‌خوری را عامل بیماری می‌دانسته و برای دوری از بیماری با اشتهای خویش مبارزه می‌کرد. (۹)
نخبگان ایرانی با ورود اسلام بیشتر از گذشته مطالعه و پردازش در علوم از جمله طب را دنبال کردند. «ابن خلدون» مورخ عرب مسلمان در این باب نوشته: «بجز ایرانیان کسی به حفظ و تدوین علم قیام نکرد و مصداق گفتار پیامبر (ص) آشکار شد آنجا که فرمود: اگر دانش بر گردن آسمان درآویزد، قومی از مردم فارس [ایران]آن را به دست می‌آورند.» (۱۰)
از آنجایی که تعالیم دین اسلام به تغذیه و سلامت فرد اهمیت زیادی می‌دهند، این ﻣﺴﺄله از گذشته تاکنون نظر نخبگان فعال در عرصه طب را به خود جلب کرده است. در قرآن کریم به فواید و خاصیت درمانی برخی از خوردنی‌ها پرداخته شده است، در سوره مبارکه نحل، آیه‌های ۶۹-۶۸ عسل شهد رنگارنگی توصیف شده که سبب شفا و بهبودی می‌شود و خداوند در آیه اول سوره تین به دو میوه انجیر و زیتون سوگند یاد می‌کند.
جملگی این اشاره‌ها نشان‌دهنده ارزش غذایی و خواص درمانی این خوراکی‌ها هستند. بررسی‌های جدید نشان داده‌اند که این اقلام در پیشگیری و درمان بسیاری از بیماری‌ها ﺗأثیر زیادی دارند.
عطاری‌ها در تاریخ ایران یکی از پایه‌های اصلی به‌کارگیری گیاهان دارویی به حساب می‌آیند. روایت است که «عطار نیشابوری» عارف و شاعر قرن ششم هجری قمری داروسازی و داروشناسی را از پدرش یاد گرفته بود و به کار عطاری و درمان بیماران نیز می‌پرداخت. (۱۱)
عطار‌ها علاوه بر خدمت به مردم، در دربار شاهان نیز حضور داشتند. «ولادیمیر مینورسکی» خاورشناس روسی در کتاب «سازمان اداری حکومت صفوی» با استناد به منابع دست اول آن دوره می‌گوید: «دارو‌های مورد نیاز شاه و درباریان در عطارخانه شاهی تحت نظارت و به دستور عطارباشی تهیه و ترکیب می‌شد.» (۱۲)
همچنین اشاره به وجود پرهیزخانه در دوره صفوی دارد که در آنجا انواع جوشانده‌ها و شربت‌ها ترتیب داده می‌شد. (۱۳) عطاری‌ها در شهر‌های مختلف ایران فعالیت داشتند. عطاری کربلایی از قدیمی‌ترین عطاری‌ها بود که زمان قاجار در نزدیکی کاخ «ناصرالدین‌شاه» به‌همت «محمد جعفر کربلایی» دایر شد.
این عطاری دارای حکیم‌باشی [خود محمد جعفر کربلایی]، یک نفر داروساز، یک نفر عرق‌گیر، یک نفر نسخه‌پیچ، یک نفر زالو‌انداز، یک نفر ترازو‌دار و دو نفر کارگر بود. (۱۴) به‌نظر می‌آید این تشکیلات فراتر از یک محل فروش گیاهان دارویی بوده است. اما در مجموع سایر مشاغل مربوط به بخش درمان در تاریخ ایران به عطاری‌ها وابستگی داشتند.
این صنف در فراز‌و نشیب‌های تاریخی و با ورود تدریجی طب نوین از دوره قاجار تاکنون نیز به حیات خویش ادامه می‌دهند و تنها مجاز به فروش گیاهان دارویی، فراورده‌های گیاهی و عصاره‌های بهداشتی هستند. داروخانه‌هایی برای عرضه دارو‌های گیاهی با مجوز وزارت بهداشت راه‌اندازی شده‌اند و همین طور سال‌هاست که دانشکده طب سنتی در دانشگاه تهران ﺗأسیس شده و دانشجو جذب می‌کند.
در مجموع هرچند طب سنتی در نگاه به طبیعت بدن انسان و تفاوت‌های فردی انسان‌ها با پزشکی نوین تفاوت دارد، اما نمی‌توان گفت که همدیگر را نفی می‌کنند، بلکه در سراسر دنیا و از جمله ایران گرایش قابل‌توجهی در درمان بسیاری از بیماری‌های جسمی و روحی با طب سنتی شکل گرفته است؛ لذا با توجه به نقاط ضعف و قوت هر کدام بهتر است روی یک مکتب طبی تلفیقی کار شود.
کتابنامه
۱-الگود، سیریل، ۱۳۵۲، تاریخ پزشکی ایران، ترجمه محسن جاویدان، تهران، انتشارات اقبال، ص. ۴۱،
۲-اوستا، ۱۳۷۱، گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه، تهران، انتشارات مروارید، ج. ۱، ص. ۱۳۸؛ همان، ج. ۲، صص ۸۷۷-۸۷۵،
۳-آموزگار، ژاله، ۱۳۷۴، تاریخ اساطیری ایران، تهران، انتشارات سمت، ص. ۵۳؛ زرشناس، زهره، ۱۳۸۸، پزشکی در ایران باستان، فصلنامه تاریخ پزشکی، س. اول، ش. اول، زمستان، ص. ۱۴،
۴-اوستا، همان، ج. ۲، ص. ۸۷۷،
۵-ابن ندیم، ۱۳۴۶، الفهرست، به کوشش محمدرضا تجدد، تهران، چاپخانه بانک بازرگانی ایران، صص ۵۳۷-۵۱۰،
۶-فردوسی، ابوالقاسم، ۱۹۷۰ م، شاهنامه، تصحیح رستم علی‌یوف زیر نظر ع. آذر، ج. ۸، مسکو، آکادمی علوم اتحاد جماهیر شوروی، ص. ۲۴۶،
۷-Pliny [The elder], ۱۹۷۱-۱۹۷۵, Natural History. Vol. VIII, ed and tr. W.H.S. Jones, Cambridge, Book xxx, ۸-۱۰; vol.x ed and tr D.E. Eichholz, Cambridge, Book XXXIII , pp.۵۴-۵۷.
۸-زرشناس، همان، ص. ۲۴،
۹-الزمخشری، ۱۴۱۲ ه. ق، ربیع الابرار و نصوص الاخبار، تحقیق عبدالامیر مهنا، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۴۴/۵،
۱۰-ابن خلدون، عبدالرحمن، ۱۳۵۳-۱۳۵۲، مقدمه ابن خلدون، ترجمه محمد پروین گنابادی، ج. ۲، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، صص ۱۱۵۱-۱۱۵۰،
۱۱-زرین‌کوب، عبدالحسین، ۱۳۷۹، صدای بال سیمرغ، تهران، سخن، صص ۴۶-۳۴،
۱۲-مینورسکی، ولادیمیر، ۱۳۳۴، سازمان اداری حکومت صفوی با تحقیقات و حواشی و تعلیقات، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران، انتشارات زوار، ص. ۱۰۹،
۱۳-همان، ص. ۱۰۹،
۱۴-https://iktv.ir>iranneshan
منبع
روزنامه ایران
