تمجید از کتابی درباره خیام

به گزارش خبرگزاری تاریخ ما، این پژوهشگر و مدرس دانشگاه درباره این کتاب نوشته است:

۱. کتاب بزرگ و بزرگوار «رباعیات خیام و خیامانه‌های پارسی» اثر سیدعلی میرافضلی را خواندم (سخن، ۱۳۹۹). خوشحالم که در واپسین روزهای قرن چهاردهم خورشیدی، یکی از پژوهش‌های ارجمند این قرن در زمینه شعر و ادب فارسی را خواندم. سال‌ها در انتظار این کتاب بودم. در حدّ شعور و شناخت خودم می‌گویم که زیر این آسمان کبود، درباره رباعیات خیام، کتابی بهتر و تحقیقی‌تر از این یافت می‌نشود. این کتاب مایه آبرو و مباهات جامعه فرهنگی ماست.
 
۲. در صد سال گذشته مسئله تعیین رباعیاتی که واقعاً سروده خیام است، معضل محققان ایرانی و خارجی بوده است. برای رسیدن به رباعیات خیام روش‌های گوناگونی به کار بسته شد. می‌خواهم تأکید کنم بر پشتوانه تحقیقی این کتاب و بنویسم که مؤلف با اشرافی خیره‌کننده، تحقیقات دیگران را دیده است و با امانت نقل و با نگاهی علمی و منصفانه نقد کرده است. کتابنامه پرمایه‌اش چراغ راه خیام‌پژوهان و رباعی‌پژوهان است. نیز سفینه‌پژوهان و محققان شعر کهن فارسی. 

۳. مبنای تحقیق میرافضلی در انتخاب رباعیات خیام، اتکا به منابع کهن است. او مؤلف کتاب رباعیات خیام در منابع کهن (۱۳۸۲) است که تا پیش از کتاب مورد بحث ما، علمی‌ترین پژوهش درباره رباعیات خیام به شمار می‌آمد. آن کتاب که جامع کشفیات محققان دیگر و نویافته‌های میرافضلی بود، بنیان مرصوص این کتاب تازه است. در این سال‌ها هم او و هم سایر محققان، منابع کهن دیگری را کشف و معرفی کرده‌اند. در زمینۀ استقصای منابع قدیم رباعیات خیام غور و تتبع میرافضلی غبطه‌برانگیز است. مقدار معلوماتی که در این کتاب عرضه شده حیرت‌آور است. عجب هم ندارد البته. عمر بر سر این کار نهاده. سال‌هاست نجیبانه و فروتنانه سر در کار خود داشته و کتاب خوانده و دانه‌دانه نکته‌ها را از این کتاب و آن دست‌نویس به دست آورده است. نه این‌که گمان کنید مثل خامان ره‌نرفته خواسته باشد خواننده را با انبوه اطلاعات نالازم مرعوب کند. فقط اطلاعات لازم را آورده است. روشش التزام ایجاز است. دیگر این‌که اساس را بر مراجعه به اصل دست‌نویس‌ها گذاشته است. منابع قدیم را از صافی ارزیابی و تحلیل و نقد پخته و محققانه و محتاطانه گذرانده و بر اساس اهمیت، اولویت‌بندی و دسته‌بندی کرده است.

۴. در این کتاب استقصای منابع کهن با تحلیل و نقد علمی هم‌دوش و باید بگویم تقریباً هم‌تراز است. از جمیع روزنه‌ها و امکانات برای رسیدن به نتیجه استفاده شده است. فی‌المثل در مبحث رباعیات چهارقافیه‌ای شیوۀ بحث اقناع‌کننده و موفق است. خوب از آمار برای استنباط میزانی صوری و سبکی برای رد و قبول رباعیات بهره برده است. به نظرم این کتاب تلفیق کامیاب لذیذی است از کشف و نقل اطلاعات با تحلیل و نقد و سبک‌شناسی. دیگر این‌که معیارهای مؤلف روشن است و تذبذب روش ندارد. 
خود میرافضلی هم به‌درستی چندبار گفته که کتاب او حرف آخر در این موضوع  نیست. به نظر من مهم‌تر از انتخاب‌های او – که خیلی هم مهم است این انتخاب‌ها – روش تحقیق اوست. انگار آفتاب عقل ریاضی‌پرورد خیام بر روش تحقیقش پرتو افکنده است. بس‌که روش این مرد معتدل و معقول است. بس‌که استنتاج‌هایش سنجیده و ملایم و متین و محتاطانه است. بس‌که مستند و مستدل سخن گفته است. 

۵. میرافضلی در انتخاب رباعیات بسیار آهسته‌کار است. گفتم که مبنا را گذاشته بر منابع کهن؛ «منابع اصلی» که به نام خیام  تصریح دارد و «منابع کمکی» که در آن‌ها رباعیات خیام و خیامانه بی ذکر نام او آمده. همچنین برای احتیاط بیشتر به اصل تکرار رباعی در منابع مختلف عنایت داشته است. در مبحث «رباعیات سرگردان» هم که یکی از فصل‌های عالی کتاب است، با برهان و سند کوشیده، رباعیات دیگران را از رباعیات خیام جدا کند. معیار دیگر او توجه به سبک است. این مبحث البته سیال و لغزان است. 
 او درنهایت ۲۰ رباعی را اصلی و اصیل‌ دانسته و ۴۹ رباعی را با احتمال از خیام تلقی کرده است. ۵۱ رباعی دیگر را نیز که به نظر او مشکوک و گاه مردود بوده، آورده تا خواننده مجموعه رباعیات خیام در منابع کهن را در اختیار داشته باشد. 
بخشی از کتاب «منتخب خیامانه‌های پارسی» است. درباره این فصل دل‌انگیز و گوهرآگین باید جداگانه بنویسم. بخوانید و حظ ببرید از این شعرهای تر تابنده عتیق.

۶. میرافضلی فروتنانه گفته که امیدوار است کتابش کار رباعیات خیام را یک گام جلوتر برده باشد. ابوسعید ابوالخیر رحمت فرستاده بر کسی که کاری را که در آن است یک قدم به جلو برده باشد. اما این کتاب، تحقیق درباره رباعیات خیام را بسیار به پیش برده است. تا نام خیام هست، نام میرافضلی و این کتابش هم هست. کتابی رونده که مدام تکمیل خواهد شد. چون میرافضلی و محققان دیگر دست از طلب برنخواهند داشت.

 پایان خبر / تاریخ ما