بررسی نقش عوامل تأثیر گذار در خشک شدن قنات‌های خراسان
به گزارش «تاریخ ما» به نقل از میراث‌آریابه‌نقل از روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی
و گردشگری، سید قاسم حسنی، عضو هیئت علمی دانشگاه مازندران در
نشست تخصصی میراث آب و اخلاق زیست محیطی به تحلیل گسست و فکشدگی
محیط زیست مازندران و تأثیر آن بر بحران آب پرداخت.
او گفت: «با انتقال از جهان پیشامدرن به جامعه مدرن و برنامههای
توسعه، مدیریت منابع آب در سراسر جهان به طور چشمگیری تغییر کرده
است.»
او با اشاره به این نکته که این تغییر پارادایم آب دارای اجزای
تشکیل دهنده بسیاری است، گفت: «اولین تغییری که میتوان در تغییر
پارادایمی آب دید، فرسایش چشم انداز سنتی مدیریت و کنترل آب است
که در این پژوهش، تحت عنوان چشم اندازهای فرهنگی نامیده میشود.»
حسنی افزود: «این تغییر پارادایمی به آب، به دلیل وابستگی
گروههای انسانی به یافتن منابع جدید، تغییر در خواست ها و
نیازها، تأکید و تحول در شیوه های زیست و ظهور سبک زندگی جدید،
پیوندهای میان رشد اقتصادی و استفاده از آب که بر روی رویکردهای
برنامه ریزی سنتی تسلط پیدا کرده است و مهمتر از آن برنامه های
سازمان دهی شده برای ایجاد توسعه به وجود آمده است.»
او گفت: «کشور ایران از جمله کشورهایی است که موضوع آب یکی از
کانونی ترین دغدغه های مردم به شمار آمده و دارای سایقه طولانی
است به همین دلیل مکانیسم ها و استراتژی های متنوعی را برای
مدیریت آب میتوان دید، به گونه ای که نسبت به آن دارای
چشمانداز فرهنگی شده اند.»
حسنی اظهار کرد: «با توجه به گوناگونی منطقه ای ایران می توان
انواع زیست بومهای مختلفی را مشاهده کرد که دارای مدیریت سنتی
متنوع در مدیریت آب بوده است.»
او به خبرنگار تاریخ ما گفت:: «با توجه به همین گوناگونی در زیست بوم ها می توان چشم
اندازهای متنوع فرهنگی نسبت به مدیریت سنتی آب را مشاهده کرد و
اینکه در ایران با یک گونه یا شیوه از مدیریت آّب روبرو نیستیم
شاهدی بر این مدعا است.»
او گفت: «مطالعه در این زمینه چندان گسترده نیست که بتوان این
گوناگونی را با توجه به زیست بوم های مختلف مشاهده کرد اما به هر
جهت با توجه به تنوع زیست بومی و فرهنگی، میتوان نتیجه گرفت که
شیوه‌های استفاده از آب تنوع داشته است.»
حسنی با بیان این نکته که با انتقال از پیشامدرن به مدرن میتوان
تغییر اساسی درمدیریت سنتی آب دید، گفت: «در واقع با ورود برنامه
های توسعه که اغلب برنامه های سازماندهی شده از بالا برای منطقه
های زیست بومی بوده است، با فرسایش چشم اندازهای فرهنگی نسبت به
مدیریت آب روبرو بوده ایم.»
او با اشاره به این که استان مازندران یک زیست بوم خاص در ایران
است که از آب نسبتاً مناسبی برخوردار بوده، گفت: «این استان
دارای چشم انداز فرهنگی خاص خود نسبت به بهره بری آب بوده
است که با مدرن شدن زندگی و گسترش برنامه های توسعه این فرسایش
را عمیقا می توان مشاهده کرد.»
آبیاری سنتی در گیلان
در ادامه نشست، هوشنگ عباسی با عنوان آبیاری سنتی در
گیلان (بررسی مردم‌شناختی، دانش بومی، سازه‌های محلی، آیین‌ها و
اصطلاحات مربوط به آن درگیلان) به ارایه سخنرانی پرداخت.
او گفت: «آبیاری سنتی و تحولاتی که بر بستر مسائل آب در مناطق
جلگه‌ای و کوهپایه‌ای گیلان به وجود آمده است، سبب پیدایش
تمدن‌هایی در حاشیه سه رودخانه سپید رود، شفارود و پلورود و
همچنین ایجاد آئین و باورهایی در رابطه با آب، آبیاری و باران
خواهی از هزاره‌های گذشته تا به امروز و نیز نگاه‌های معنوی و
میراث فرهنگی شده است.»
عباسی افزود: «آبیاری و روش‌های بهکارگیری آن بر بستر حرکت رودها
و تقسیمات آب در گیلان از جمله فرهنگ گذشتگان است که شناخت آن در
توسعه کشاورزی و صنعت گردشگری می‌تواند مفید و سودمند واقع شود.»
او با اشاره به استفاده از روش کتابخانه‌ای و میدانی و مصاحبه
شفاهی برای جمع آوری اطلاعات این پژوهش گفت: «مطالعات مربوط به
آبیاری سنتی، مراحل تاریخ رشد و تکامل آن، ثبت و ضبط اصطلاحات
مربوط به آبیاری سنتی، کشت و کار، آئین‌ها و مراسم چگونگی پیدایش
از دیرباز و امروز، مطالعه مسیر حرکت رودها و نقش آن در توسعه
مبادله اقتصادی، بررسی تالاب‌های طبیعی و نقشی که در حفظ محیط
زیست دارند، از جمله مباحثی است که در این پژوهش به هر یک پرداخته
شده است.»
بررسی نقش عوامل تأثیر گذار در خشک شدن قنات‌های
خراسان
محمد مکاری، مدیر گروه زیست محیطی پژوهشکده مردم شناسی دیگر
سخنران این نشست بود که با موضوع « بررسی نقش عوامل تأثیر گذار در
خشک شدن قنات‌های خراسان (مطالعه موردی: شهرستان گناباد)» به
ایراد سخنرانی پرداخت و گفت: «تغییرات اقلیمی، طی دو دهه گذشته در
ایران و به دنبال آن کمی میزان نزولات آسمانی در مناطق مختلف
ایران بهخصوص شهرهای حاشیه کویر باعث شده است، بسیاری از چشمه
سارها، رودخانه‌های فصلی و دایمی و نیز قنات‌ها از لحاظ میزان
دَبی آب با کمبود شدید مواجه شوند.»
مکاری با اشاره به افت شدید آبدهی قنات‌ها در سال‌های اخیر گفت:
«قنات‌های گناباد از قدمت زیادی برخوردارند و بیشتر آنها با عمق
زیاد و میزان آبدهی نسبتا خوب هنوز جاری هستند.»
او به خبرنگار تاریخ ما گفت:: «با این حال در چند سال گذشته بعضی از قنوات گناباد
دچار افت شدید آب شدهاند، در این میان علاوه بر نبود بارندگی،
نقش عوامل انسانی در کمی آب قنات‌ها تأثیرگذار بوده است.»
او گفت: «نتایج حاصل از این پژوهش نشان میدهد که حفر چاههای
عمیق و نیمه عمیق، بی توجهی به رسیدگی در لایروبی به موقع قنوات
و نیز خشکسالیهای پیایی تأثیر بسزایی در کمآبی و خشک شدن
بسیاری از قنات‌های شهرستان داشته است.»
او تاکید فروان کرد: «در صورت لایروبی و نیز جلوگیری از برداشت های بیش
از حد چاه های عمیق و نیمهعمیق به عمر قنوات این شهرستان افزوده
خواهد شد.»
شناخت و تحلیل دانش بومی در مدیریت عرفی منابع
آب
در ادامه نشست مریم برزگر، پژوهشگر با موضوع « ابتکارات
محلی؛ شناخت و تحلیل دانش بومی در مدیریت عرفی منابع آب دشت گزیر
استان هرمزگان» به ایراد سخنرانی پرداخت.
او با اشاره به وجود نمونه های فراوان ابتکارات محلی در زمینه
منابع آب در ایران گفت: «با توجه به اینکه ایران کشوری پهناور با
سابقه فرهنگی و تاریخی طولانی و غنی در زمینه مدیریت و بهره
برداری از منابع طبیعی است، همچنین با توجه به شرایط خاص اقلیمی
و جغرافیایی این سرزمین، از دیرباز ساکنین این کشور خبه ویژه
جوامع روستایی را برآن داشته تا شیوه های هوشمندانه یا به نوعی
ابتکارات محلی استفاده از منابع آب و مدیریت را مد نظر داشته
باشند.»
برزگر افزود: «این پژوهش، ابعاد دانش بومی در ارتباط با مدیریت
منابع آب در دشت گزیر استان هرمزگان را مورد بررسی و تحلیل قرار
داده است.»
به گفته او، ساکنین این مناطق برای مقابله با سیلاب و کنترل
رواناب با استفاده از شیوه‌های خاصی توانستهاند با محیط اطراف
خود سازگاری مناسبی پیدا کرده که از جمله این موارد احداث
سازه‌های آبی از قبیل «علگه»، «عل» در دشت گزیر بندرلنگه است. او
گفت: وجود این سازه‌های سنتی در این منطقه سبب شکلگیری نوع خاصی
از فرهنگ منابع آب و همچنین نهادینه سازی سازمان اجتماعی آب در
منطقه شده که شناخت همه این موارد و تحلیل ابعاد مختلف دانش بومی
مرتبط با رویکرد مردم‌شناسی و مطالعات کیفی می‌تواند به نوعی در
حکمرانی محلی منابع آب و جلب مشارکت‌های مردمی و تعمیم آن به سایر
مناطق با شرایط مشابه مؤثر واقع شود.
بررسی عوامل فرهنگی، اجتماعی موثر در مصرف میزان آب در
تهران
ژیلا مشیری، مردم شناس دیگر سخنران این نشست با موضوع «
بررسی عوامل فرهنگی، اجتماعی موثر در مصرف میزان آب در تهران » به
ایراد سخنرانی پرداخت.
او به خبرنگار تاریخ ما گفت:: «الگوهای رایج و غالبا نامطلوب مصرف آب به بخشی از
فرهنگ جامعه ما تبدیل شده است که بی توجهی به این عناصر فرهنگی
نادرست می‌تواند آسیب های جدی را متوجه نظام اجتماعی کشور کند.»
به گفته او، بهترین شیوه ابتدا مطالعه و تحقیق در رفتار
مصرفکنندگانآب و شناخت رفتار مصرفی آنها و سپس بررسی سیاستهای
فرهنگی اصلاح الگوی مصرف آب است.
او به خبرنگار تاریخ ما گفت:: «نتایج این تحقیق نشان میدهد که مدل رگرسیونی تحقیق
مرکب از هفت متغیر مستقل (بعد خانوار، سن، جنس، زمان حضور در
منزل، تحصیلات فرد، درآمد خانوار و وسایل منزل (و یک متغیر
وابسته) میزان مصرف آب مدل خوبی بوده و مجموعه متغیرهای مستقل
قادرند تغییرات میزان مصرف آب را تبیین کنند.»