رخ‌نمایی معماری اصیل ایرانی در باغ‌های تاریخی بیرجند
تاریخ ما– گروه استان ها: هوای گرم و کم آبی شهرستان بیرجند باعث شده که توجه خاصی به کاشت درختان در فضای معماری این منطقه شود و این مهم در نهایت جلوه‌ای از تلفیق طبیعت و معماری را به نام باغ‌های زیبا و قدیمی به وجود آورده است.
باغ‌های زیبایی که هر کدامشان به تنهایی می‌تواند جاذبه‌ای برای جذب گردشگر به این منطقه باشد و یا فرصتی را فراهم کند که خانواده‌ها در ایام نوروز روح و جان خود را در این باغ‌های دل‌انگیز شاداب و باطراوت کنند.
شوکت معماری ایرانی در باغ شوکت آباد
در بیرجند باغ زیبای شوکت‌آباد را می‌بینیم که نشان دهنده هنر هنرمندان دوره قاجاریه است و نمونه مشابه آن را کمتر می‌توان در سایر نقاط خراسان‌جنوبی یافت.
باغی که در مرکز آن یک کلاه فرنگی با پنجره‌هایی که از طریق آن بخشی از نور حوض‌خانه تأمین می‌شود، وجود دارد و شامل فضاهایی از قبیل اندورنی یا محل خصوصی خانواده حاکم است که در جنوبی‌ترین بخش مجموعه قرار گرفته است.
شوکت‌آباد پر از درختان میوه و درختان تزئینی چون انار، سیب، انگور، گلابی، سرو، چنار، تبریزی، سپیدار و کاج به همراه استخر و کانال‌های آب متعدد است که باعث طراوت و شادابی و چشم نوازی بسیار زیاد باغ شده‌اند.
هر کس که از این باغ دیدینی بازدید کرده است بی‌شک نام شوکت آباد را زیبنده این باغ باشکوه و زییا دانسته است.
باغی با جلوه‌های بصری چشم نواز
اما از شوکت‌آباد که بگذریم به باغ زیبای رحیم آباد می‌رسیم که استفاده از شیشه‌های رنگی در عمارت آن جلوه بصری خاصی به این مجموعه بی‌نظیر داده و منظره چشم نوازی را به وجود آورده است.
گفتنی است که باغ و عمارت زیبای رحیم آباد دارای سه تالار بزرگ است که از نظر کاربری به عنوان پذیرایی از میهمانان و تشریفات استفاده می‌شده و دارای تزئینات مقرنس، آینه‌کاری و گچ بری است.
درها و پنجره‌های تالار با کتیبه‌هایی به شکل هلالی و تزئینات مشبک با طرح اسلیمی بوده که استفاده از شیشه‌های رنگی بر زیبایی آن افزوده است.
اما از شهر بیرجند ۵ کیلومتر که فاصله بگیریم به باغ و کوشک امیرآباد می‌رسیم که از دوره قاجاریه به جا مانده و در روستایی به همین نام بنا شده است.
گفتنی است کوشک امیرآباد دو طبقه دارد که در طبقه‌ی اول دو ایوان با ستون‌های متفاوت در دو ضلع شرقی و غربی نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند و اجزای آن شامل باغ، کوشک و محل اسکان خدمه است.
فرم طبقه اول بنا به تبعیت از طبقه همکف به شکل چلیپایی طراحی و ساخته شده و هماهنگی و نظم چشمگیری را به کل مجموعه بخشیده است ولی در کل در تزئینات این بنا تجملات زیادی به کار برده نشده و این سادگی به همراه هماهنگی و نظم، نگاه بازدیدکننده را بیشتر به خود جلب می‌کند
.
باغ بهلگرد، تجلی زیبایی در عین سادگی
کمی بیشتر که از بیرجند فاصله گرفته و به ۳۰ کیلومتری بیرجند برسیم به باغ زیبای بهلگرد می‌رسیم که بسیاری از بیرجندی‌ها برای تفرج آن جا را انتخاب کرده و ساعاتی را در کنار خانواده در این باغ می‌گذرانند.
ورودی باغ دارای سردری ساده با درب چوبی و دو تکه که با گل میخ‌های کروی تزئین شده است و در مجموع از نظر معماری جزء باغ‌های ساده، اصیل و با قدمت ایرانی است و تزئینات چندانی در ساخت آن به کار نرفته است.
این مجموعه شامل دو عمارت، دو باغ، سکونتگاه خدمه، یک اصطبل و یک یخدان طبیعی است که یخدان طبیعی در ۱۵۰متری شمال عمارت بنا شده است و از آن برای نگهداری یخ استفاده می‌کردند.
دو باغ مجزا از هم در این باغ وجود دارد که یکی از آنها اصلی‌تر بوده و به بیرون راه دارد و باغ بیرونی نام دارد و باغ کوچکتر نیز باغ درونی گفته می‌شود. حوض‌های آبی زیبایی نیز که دارای معماری ایرانی هستند در وسط این دو باغ وجود دارد.
اما از همه این باغ‌ها که بگذریم نوبت به باغ و عمارت اکبریه می‌رسد که به ثبت جهانی رسیده و یکی از بناهای تاریخی خراسان جنوبی است.
باغ اکبریه در دوره قاجاریه و توسط شوکت الملک در دو طبقه ساخته شده‌است و با گسترش شهری بیرجند اکنون در داخل شهر قرار گرفته است.
این باغ زیبا در نشست سی و پنجم یونسکو در سال ۲۰۱۱ میلادی به عنوان میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
باغ اکبریه شامل چند قسمت است که قدیمی‌ترین آن عمارت دو طبقه ی حشمت الملک در منتهی الیه شرقی این باغ می باشد و دو بخش دیگر عبارتند از طبقه همکف که دارای دو دالان و راهرو نسبتا طویل است و ارتباط میان سه بخش مهم مجموعه، یعنی باغ اصلی، باغ جنوبی و اصطبل را برقرار می‌کند و عمارت مرکزی با عملکرد تشریفات و پذیرایی از مهمانان که تقریبا به عنوان هسته مرکزی باغ به حساب می‌آید و از تزیینات و چشم‌انداز بسیار عالی برخوردار است.
محمد علی جنتی‌فر مدیر پایگاه میراث جهانی باغ اکبریه در زمینه باغ‌های دیدنی بیرجند اظهار کرد: در خراسان‌جنوبی ۱۱۹ باغ تاریخی وجود دارد که ۶۵ باغ در فهرست میراث آثار ملی ثبت شده است.
وجود ۶۳ باغ تاریخی در بیرجند
کارشناس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان‌جنوبی بیان کرد: از این تعداد ۶۳ باغ در بیرجند واقع شده است که نشان دهنده توجه نیاکان ما به کاشت درختان در فضای معماری بوده است.
جنتی فر ادامه داد: از مهمترین باغ‌های شهر بیرجند می‌توان به باغ اکبریه، رحیم آباد، بهلگرد، شوکت آباد، باغ امیرآباد، بهلگرد، معصومیه، بهارستان و منظریه اشاره کرد که به لحاظ معماری و طبیعی بسیار چشم نواز هستند.
وی افزود: در میان این باغ‌ها، باغ و عمارت اکبریه جایگاه خاصی دارد چرا که در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده و در حقیقت در طرح حفاظت میراث جهانی قرار گرفته است.
مدیر پایگاه میراث جهانی باغ اکبریه با اشاره به اینکه باغ‌های بیرجند نمونه‌های منحصر به فردی هستند، گفت: این باغ‌ها مربوط به دوره‌های تاریخی متعددی هستند و حتی در برخی از باغ‌ها نشانه‌هایی از دوره صفویه نیز پیدا شده است.
جنتی‌فر یادآور شد: باغ‌های بیرجند کاربری‌های متعددی از جمله کاربری‌های مسکونی، تفریحی، کشاورزی، اقتصادی و حکومتی داشته‌اند که در نقاط مختلف بیرجند قدیم استقرار پیدا کرده‌اند.
این باغ‌های زیبا و قدیمی باعث شده که بتوان بیرجند را به عنوان شهر باغ‌های تاریخی با معماری اصیل ایرانی و اسلامی شناخت که توجه به آن می‌تواند زمینه جذب گردشگر را فراهم آورد چرا که باغ‌های زیبای بیرجندی چیزی از باغ فین کاشان و باغ شازده ماهان کرمان کم ندارد.