مدارس ماندگار را بشناسیم/ از مدرسه قائم مقام فراهانی تا نجفی
تاریخ ما؛ گروه جامعه؛ احمد عابدینی: مدرسه، به عنوان نهاد رسمی و یکی از مهمترین ارکان تعلیم و تربیت دانش‌آموزان ، نقش و تاثیر بی‌بدیل و غیرقابل انکاری دارد. مسلماً هرچه این نهاد از ویژگی‌ها و امتیازات بیشتری در ابعاد مختلف برخوردار باشد، تأثیرگذاری آن فزون‌تر و عمیق‌تر خواهد بود.
از این‌رو در عصر حاضر تلاش‌های فراوانی برای ارتقای سطح کیفی مدارس انجام می‌شود تا ظرفیت تحقق اهداف قصد شده آموزش و پرورش را پیدا کرده و نقش خود را در تربیت شهروندان مسئول ایفا کند.
اگر بزرگترین هدف آموزش و پرورش را «کنش آموزی» بدانیم، در این صورت از مدرسه، همان‌گونه که در سند تحول بنیادین به آن اشاره شده است، به عنوان کانون تعلیم و تربیت رسمی و محل کسب تجربه‌ها یاد خواهیم کرد که ضمن ایفای نقش موثر تربیتی در تأمین نیازهای فردی و اجتماعی، محیطی امن، بانشاط و مقاوم باشد تا بتواند کارکرد اصلی خود را به منصه ظهور برساند.
در خصوص مدارس باید گفت، فضای فیزیکی مدارس واجد مولفه‌های اصلی معماری و طراحی شهری، برخوردار از بالاترین استانداردهای طراحی و ساخت، دوستدار محیط زیست، دارای ویژگی‌های معماری بومی و متناسب با فرهنگ اصیل جامعه مورد نظر، در کنار برخورداری از منابع انسانی واجد صلاحیت، بسیار مهم و همواره مورد توجه بوده است.
در گذشته، فضاهای مدارس قدیمی در یک یا دو طبقه برگرد فضای حیاط احداث می‌شدند و دسترسی به آنها در همکف به طور مستقیم از حیاط صورت می‌گرفت. برای دستیابی به کلاس‌های واقع در طبقه بالا، نخست به وسیله راه پله‌ای که برای تعدادی از واحدهای مذکور مشترک بود، به راهروئی که در پشت یا جلوی کلاس‌ها قرار داشت وارد و سپس به کلاس‌ها داخل می‌شدند. نور هر کلاس از پنجره‌های در ورودی و روزنه‌های واقع در بارگاه طرفین در تأمین می‌شد.
در حیاط مدرسه چند باغچه و حوض آبی برای تلطیف هوا و فضا طراحی می‌شد و از آب حوض که به وسیله چاه، قنات یا نهر پر می‌شد، برای شستشو و وضو گرفتن استفاده می‌شد. پشت بام‌ها را کاه‌گل می‌کردند و بعضی اوقات روی آنها را آهک کوبیده می‌کشیدند و آنقدر مالش می‌دادند تا سفت شود.
در طرح عموم مدارس همانند سایر بناهای عظیم، قرینه سازی چه در نقشه و چه در نما، رعایت می‌شد و معماران، هر فضا را از یک سو متناسب با کارکرد آن و از سوی دیگر با توجه به نوع وکیفیت مصالح و شیوه‌های فنی محصول، طراحی می‌کردند.
نقطه ضعف این نوع بناها، از یک طرف به مصالح غیر استاندارد و مقاوم نبودن در برابر عوامل طبیعی و از طرف دیگر عدم کارآیی کافی سازه‌های مورد استفاده در برابر زلزله، مربوط می‌شد. مدارس در آن زمان به یکی از دو شکل طراحی و ساخته می شدند:
۱- مدارسی که عموماً در منازل یا بناهای تاریخی شکل می‌گرفتند. هرچند بعضی از آنها دارای ارزش تاریخی و معماری است، این فضاها برای مدارس مناسب نبودند.
۲- مدارسی که ساخته شده و دارای اعتبار ویژه‌ای برای منطقه خاصّ خود بوده و بیشتر مفاخر و افراد فرهیخته عصر حاضر در آنجا درس خوانده‌اند یا تدریس کرده‌اند. ضمن آن‌که برای اولین بار مصالح مدرن، مانند آهن و بتون در این مدارس استفاده شده است.
هویت هر فضای معماری بیش از هر عاملی، به وسیله کارکردهای اصلی آن، از سایر فضاها متمایز می‌شود و فضای کالبدی آن نیز به طور معمول با توجه به کارکردهای مورد نظر شکل می‌گیرد و پس از تکوین زمینه‌ها و ضرورت‌های اجتماعی و تاریخی، در حیات اجتماعی ظاهر می‌شود و همراه با تولد خویش، فضای خاصّ خود را به تدریج شکل می‌دهد؛ بنابراین از زمانی که آموزش علوم جدید در پی نیازها و ضرورت‌های اجتماعی و تاریخی، ابعاد تازه‌ای به خود گرفت، دیگر نمی‌توانست برای همیشه در همان فضای نخستین، به حیات خود ادامه دهد و فضای جدیدی می‌طلبید.
تحلیل اطلاعات و طراحی ساختمان‌های مدارس ماندگار مردمی (جدید) در شهرهای مختلف ایران تأثیر بسزایی در آشنایی معماران و مهندسان بر فضای حاکم در معماری زمان‌های مختلف دارد و می‌تواند کاربرد آنها را برای طراحی ساختمان‌های جدید مدارس با تکیه بر معماری قدیمی و سنتی هموار سازد.
در این باره باید گفت؛ شورای عالی آموزش وپرورش به عنوان بالاترین مرجع قانونگذاری در آموزش و پرورش با توجه به لزوم قدردانی از زحمات و تلاش‌های مؤسسان نهادهای آموزشی در گذشته و با هدف احیا، حمایت و نمونه‌سازی مدارسی که بیش از نیم قرن از تأسیس آنها می‌گذرد و از سوابق درخشان علمی، آموزشی و فرهنگی در سطح ملی یا منطقه‌ای برخوردارند، آیین‌نامه‌ای را تحت عنوان «چگونگی اداره مدارس ماندگار» در تیرماه ۱۳۸۴ به تصویب رساند که بر اساس آن تعدادی از مدارس واجد شرایط کشور به عنوان «مدرسه ماندگار» مجوز فعالیت گرفتند.
این شورا که خود از سابقه تاریخی یک صد و بیست ساله تحت عناوین شورای عالی معارف، شورای عالی فرهنگ و شورای عالی آموزش و پرورش برخوردار بوده و از مشورت صاحب نظران ارزشمندی همچون ملک‌الشعرای بهار، علی اکبر دهخدا، محمود حسابی و… بهره برده است، با هدف خدمت به فرهنگ ایرانی اسلامی، مصوبه مدارس ماندگار را به تصویب رسانده است.
در این مصوبه با عنوان «چگونگی اداره مدارس ماندگار»، به مدارس واجد شرایط برای کسب عنوان «ماندگار» این امکان داده می‌شود تا با فراهم آوردن شرایط مناسب تحصیلی برای افراد مستعد و خلاق و استفاده بهینه از امکانات و قابلیت‌های موجود، از تجارب ارزنده دانش‌آموختگان خود بهره مند شوند.
مدارس پیشنهادی با توجه به شاخص‌هایی هم چون قدمت و سابقه آموزشی حداقل ۵۰ سال، اعتبار و پیشینه درخشان علمی، فرهنگی، تاریخی در سطح منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی، دانش‌آموختگان برجسته و ممتاز علمی، سابقه فعالیت چهره‌های برجسته و معماری خاص، مورد قضاوت قرار می‌گیرند و از امتیازات و اختیاراتی مطابق آیین‌نامه یاد شده برخوردار می شوند.
مدارس ماندگار
در حقیقت مدارس ماندگار به مدارس یا واحدهای آموزشی قدیمی با بنای تاریخی حداقل پنجاه ساله گفته می‌شود که دارای استحکام کافی برای انجام فعالیت‌های مدرسه است که طی فرآیند مشخص و مطابق معیارها و ضوابط خاص با تأیید شورای‌عالی آموزش‌وپرورش، به‌عنوان مدارس ماندگار شناخته شده و به‌صورت هیئتامنایی اداره می‌شود.[۴۹۹]
«مدارس ماندگار» به دلیل برخورداری از ویژگی‌های ممتاز، از سایر مدارس، متمایز و برجسته‌ترند. به‌طوری‌که از حدود یکصد هزار مدرسه‌ای که در کشور به امور آموزشی و پرورشی مبادرت می‌ورزند، تعداد اندکی، به دلیل احراز شاخص‌هایی چون قدمت، فعالیت در عرصه تعلیم و تربیت، داشتن اعتبار و پیشینه درخشان علمی، فرهنگی و تاریخی، برخوداری از فضای فیزیکی متناسب با شاخص‌های آموزشی و پرورشی، رعایت معماری بومی- محلی، انطباق فضای فیزیکی مدرسه با شاخص‌ها و استانداردهای سازمان میراث فرهنگی، دانش‌آموختگان برجسته علمی، فرهنگی و دانشگاهی و سایر ویژگی‌های برجسته، تصویب شده و از توجه خاص و احترام معنوی مردم و کارشنان علاقه مند برخوردارند، ولی به دلیل همین شاخصه‌ها بسیاری از آنان به ثبت سازمان میراث فرهنگی کشور نیز رسیده‌اند.
۴۷ مدرسه ماندگار هستند
نگاهی به آمار این مدارس نشان می‌دهد، از میان حدود ۱۵۰ مدرسه معرفی و بازدید شده از حدود ۲۷ استان کشور به کمیسیون معین شورای عالی، تاکنون مجوز ۴۷ مدرسه عنوان «مدرسه ماندگار» صادر شده است.
این مدارس به‌دلیل برخورداری از ویژگی‌های موصوف، از امکان عملیاتی‌کردن برخی از تصمیمات بزرگ ملی در حوزه تعلیم و تربیت، مانند اجرای بخشی از سند تحول بنیادین، تبدیل آن به مرکز نمایش توانمندی‌ها و انتظارات ملی و توسعه صنعت گردشگری، زمینه‌سازی برای همکاری و تعامل اثربخش بین استادان و فارغ‌التحصیلان برجسته آن و همچنین افراد شاخص و صاحبنظران تعلیم و تربیت و از همه مهم‌تر تبادل تجربه با مدارس مشابه در سراسر کشور، تبادل نظر در زمینه مسائل و مشکلات آموزشی و تبدیل شدن به‌عنوان الگویی مناسب و پیشرفته در زمینه‌های آموزش و پرورش برخوردارند.
به طور خلاصه می‌توان اهم دلایل و فلسفه تأسیس این مدارس را به عنوان هویت و شناسنامه آموزشی پرورشی کشور به شرح زیر عنوان کرد:
۱. مدارس ماندگار هویت نظام تعلیم و تربیت یا شناسنامه فرهنگی کشور است که توسعه و تقویت آن می‌تواند فرآیند انتقال میراث فرهنگی و تعلیم و تربیت را تسهیل و به عنوان نخستین نمادهای نظام آموزشی و الگوی موفق مدارس امروزی، الگوی عملی موفق و افتخار نظام آموزشی کشور، هم از نظر نوع معماری، فنی، زیبایی‌شناختی و هم از نظر فرهنگی و آموزشی برای سایر مدارس باشد و موجبات افزایش غرور ملی را فراهم سازد.
۲. به عنوان محور جلب مشارکت و همکاری سایر سازمان‌ها و نهادها با آموزش و پرورش استان و کشور و تبادل تجربه و اطلاعات بین گذشته و حال مورد استفاده گیرد.
۳. هم به دلیل ویژگی‌های منحصر به فرد فضای فیزیکی و هم از منظر مدیریت و فعالیت‌های سرآمد، در ایجاد زمینه برای اجرای مطلوب و اشاعه صحیح مصوبات مؤثر باشد.
۴. زمینه تعامل اثربخش بین فارغ‌التحصیلان برجسته و اولیای مدرسه و جذب دانش‌آموزان مستعد و نخبه استان را برای مدیریت بهینه آن فراهم سازد.
۵. با تقویت حس نوستالژیک زمینه جلب مشارکت فعال و موثر فارغ‌التحصیلان برجسته و تعامل آنان با یکدیگر، که سبب مشارکت فکری و مالی برای نگهداشت مطلوب و همدلی و همکاری آنان برای مدیریت کشور و تربیت نیروی انسانی متعهد و متخصص مورد نیاز استان را فراهم کند.
۶. در انجام برنامه‌های نمادین در کوتاه‌ترین زمان و با سهل‌ترین روش‌ها مورد استفاده قرار گیرد و زمینه وفاق ملی، وحدت و همبستگی و عملیاتی شدن برخی از تصمیمات بزرگ ملی در حوزه تعلیم و تربیت، نظیر اجرای بخشی از سند تحول در چنین مدارسی را فراهم می‌کند.
۷. از تغییرات غیراصولی، سلیقه‌ای، ناشیانه و تخریب احتمالی آن جلوگیری و آگاهانه و مسئولانه از آن مراقبت و از میراث ماندگار فرهنگی کشور به صورت اصولی حفظ و حراست کرد.
۸. امکان توسعه صنعت گردشگری و تبدیل آن به مرکز نمایش توانمندی‌ها و افتخارات ملی و قدردانی از گذشتگان، به ویژه در حوزه تعلیم و تربیت را فراهم کند.
شورای‌عالی آموزش و پرورش برای حفظ و حراست از میراث ماندگار آموزشی – فرهنگی و قدردانی از میراث گذشتگان به هر شکلی و جلوگیری از تغییرات غیراصولی و سلیقه‌ای و تخریب و بازسازی احتمالی این مدارس، سیاست‌های زیر را درخصوص مدارس ماندگار اتخاذ کرده است:
اصلاح شیوه‌نامه انتخاب و نگهداشت مدارس ماندگار با رویکرد ارتقای شرایط و صلاحیت‌های مدیریت، به ویژه معاونان و توسعه ساختار و تشکیلات و شرایط جذب و نگهداشت منابع انسانی، به‌ویژه نیروهای مدرسه، اصلاح و تکمیل ویژگی‌های مدارس ماندگار، با تأکید بر استحکام بنا، معماری خاص و منحصر به فرد ساختمان، رعایت استانداردها، به‌ویژه حداقل تراکم کلاسی، اختصاص بخش مستقلی به حفظ و نگهداشت بنای فیزیکی در مدرسه، گسترش حوزه شخصیت‌های برجسته و ممتاز مدرسه در حوزه‌های گوناگون علمی، فرهنگی، هنری، سیاسی و اقتصادی، ارتقای سطح مدیریت از منطقه به استان و تغییر شرایط انتخاب مدارس ماندگار به شکلی که از پایین ترین تا بالاترین سطح سازمانی در این فرآیند مد نظر قرار گرفته شود.
تبدیل این مدارس به مدرسه استاندارد در تراز آموزش و پرورش جمهوری اسلامی‌ایران از جهات گوناگون در تمامی ابعاد و مولفه‌های اصلی تعلیم و تربیت.
تلاش برای حمایت‌های مادی و معنوی و پشتیبانی‌های ستادی، نظیر اختصاص اعتبار ویژه از سوی سازمان نوسازی برای نگهداشت این مدارس.
حفظ و نگهداشت مدارس، با تمام مشخصات و ویژگی‌های اصلی، مثل نام اولیه و شرایط وقف و کاربری آن صرفاً به عنوان «مدرسه».
تبدیل مدارس ماندگار به مرکز تبادل تجربیات، اختراعات، ابتکارات و توانمندی‌های آموزش و پرورش در سطح استان و کشور.
حفظ و ارتقای شأن و جایگاه علمی برجسته این نوع مدارس در سطح استان و کشور.
در گزارش بعدی به منظور آشنایی با این مدارس، به شکل اجمالی به برخی از مهمترین مدارس اشاره می‌شود.