مطالعات بینافرهنگی را فراموش کردیم/ حرکت موسیقی در مسیر رشد

بهرام جمالی مدرس، پژوهشگر و نوازنده موسیقی ایرانی در گفتگو با خبرنگار «تاریخ ما» درباره دستاوردهای موسیقی ایران همزمان با چهل سالگی انقلاب اسلامی توضیح داد: اگر بخواهیم به بررسی تاریخی جایگاه موسیقی ایران طی چهل سال اخیر بپردازیم، نقطه آغازین این بررسی به زمانی می‌رسد که موسیقی با حضور گروه‌های قدرتمندی چون «چاوش» در خدمت پیروزی انقلاب قرار گرفت. این جریان بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در حوزه جنگ و دوران دفاع مقدس هم وجود داشت و ما می‌بینیم موسیقی در خدمت جنگ قرار گرفته و هنرمندان و گروه‌های بسیاری به تولید آثاری همت می‌کنند. اتفاقا در این مجال است که حضور موسیقی هم که  به جهت برخوردهای ایدئولوژیک تعریف مشخصی در جریان فعالیت‌های فرهنگی هنری نداشت، توجیه پیدا می‌کند و در شرایطی قرار می‌گیرد که از آن در مسائل مربوط به دوران هشت ساله دفاع مقدس مورد استفاده قرار می‌گیرد.

وی ادامه داد: پس از دوران جنگ تحمیلی ما با دوران موسوم به «دوران سازندگی» مواجه می‌شویم که مصادف است با جریان بزرگ جهانی شدن و توسعه مرزهای فرهنگی که به تبع آن شاهد تغییر چارچوب‌های مختلف موسیقی نیز هستیم. به عبارتی در این دوران است که امکان تکثیر محصولات موسیقایی به شدت گسترش یافته و مخاطبان در موقعیتی قرار می‌گیرند که می‌توانند با انواع و اقسام موسیقی‌ها مواجه شوند.

ورود موسیقی لس‌آنجلسی وارد سبد مصرفی مخاطب

جمالی افزود: اتفاقا در همین مجال است که موسیقی لس‌آنجلسی راحت‌تر از قبل وارد سبد شنیداری مردم می‌شوند و شرایط را به گونه‌ای رقم می‌زند که در سیاست‌های مدیریتی حوزه موسیقی نیز تغییراتی ایجاد شود. تغییراتی که به تدریج مقدمات ظهور و بروز موسیقی پاپ فراهم می‌کند و شرایط را در برخی مواقع هم به سمتی می‌برد که ما شنونده و بیننده مشابه‌سازی‌هایی نیز در این زمینه می‌شویم. در این شرایط اجراهای صحنه‌ای موسیقی پاپ نیز شروع شده و اقتصادی شدن تبدیل به به یکی مولفه‌های اصلی موسیقی می‌شود.

حضور در چهل سالگی انقلاب می‌تواند این فرصت را در اختیار ما قرار دهد که به موضوع مطالعات بینارشته‌ای و بینافرهنگی فکر بیشتری کنیم زیرا اگر از این موضوع غافل شویم یک انحراف بزرگ در عرصه فعالیت‌های فرهنگی هنری به وجود می‌آید. این کارشناس موسیقی در ادامه گفت: در واقع می‌توان گفت تا اواسط دهه ۷۰ مسیر موسیقی ایران در حوزه موسیقی ردیف دستگاهی ایران و موسیقی اقوام متمرکز شد؛ حتی در این زمان بود که این نوع موسیقی رفته‌رفته شرایط صادر شدن به خارج از کشور را نیز پیدا کرد و به نوعی پرچمدار موسیقی ایران در سطوح ملی و بین‌المللی شد. در این شرایط همان‌طور که اشاره کردم موسیقی پاپ نیز به رشد فزاینده خود ادامه می‌دهد و ما شاهد تولیداتی در این زمینه هستیم که موسیقی را به عنوان یک جریان اقتصادی و کالایی معرفی می‌کند. این نکته را هم توجه داشته باشید که همه این مسائل در بستری به نام انقلاب اسلامی ایران اتفاق می‌افتد. به عبارتی ما از زمان پیروزی انقلاب اسلامی تا این دوران شاهد رشد نموداری در ژانرهای مختلف موسیقی هستیم که تاکنون نیز این رشد ادامه یافته است.

این پژوهشگر و مدرس دانشگاه با اشاره به ظهور و بروز گروه‌ها و هنرمندان مختلف موسیقی پاپ در این دوران تاریخی افزود: در این دوره تاریخی ژانرهای موسیقی محلی برای عرضه محصولاتی می‌شود که به موسیقی شکل و شمایل کالایی شدن می‌دهد. در این مجال هنرمندانی به جامعه موسیقی پاپ معرفی می‌شوند که کمپانی‌های حمایت‌کننده اغلب آن‌ها با استفاده از الگوهای غربی هنرمندان خود را معرفی می‌کنند. موضوعی که تا به امروز نیز ادامه پیدا کرده و لازم است تا در این مورد تمرکز بیشتری داشته باشیم.

وی ادامه داد: ما در بحث آموزش نیز توانستیم به توفیقات خوبی طی این چهل سال دست پیدا کنیم. در این چارچوب و از زمان پس از دوران انقلاب فرهنگی که منجر به تعطیلی دانشگاه‌ها شد در دانشگاه‌هایی چون دانشگاه تهران رشته‌های مختلف هنری از جمله موسیقی در دانشکده هنرهای زیبا راه‌اندازی می‌شود به‌طوری که امروزه علاوه‌بر رشته‌های مختلف در حوزه‌های نوازندگی و آهنگسازی رشته‌های مطالعاتی چون اتنوموزیکلوژی نیز راه‌اندازی شد که می‌تواند در نوع خود جالب توجه باشد. در این میان از حضور موسیقی در شهرها و استان‌های مختلف کشور نیز نمی‌توان بی‌توجه گذشت چرا که هم اینک ما در استان‌های کم جمعیت نیز آموزشگاه‌های موسیقی مختلفی وجود دارد که نشان از استقبال مردم در این حوزه دارد.

دهه ۸۰ و هجوم پرسرعت ابزارهای رسانه‌ای و اینترنت

مدیرعامل سابق بنیاد فرهنگی هنری رودکی در ادامه صحبت‌های خود به جریان موسیقی ایران در دهه ۸۰ اشاره کرد و گفت: موضوع «تغییر مِدیوم» یکی از مهم‌ترین پدیده‌هایی است که در حوزه موسیقی اتفاق می‌افتد. جریانی که در اواخر دهه ۸۰ با هجوم پرسرعت ابزارهای رسانه‌ای و اینترنتی کار به سمتی هدایت کرد که مدیوم موسیقی از سی‌دی و آلبوم به فایل ارتقا پیدا کرد و اینجاست که موسیقی ایران همچنان تحت‌تاثیر جهانی شدن راه خودش را طی کرده و فضا را به سمتی هدایت می‌کند که موسیقی ایرانی در قالب کمپانی داخلی امکان حضور در عرصه‌های جهانی را نیز پیدا کرده و در رویدادهای بین‌المللی شرکت می‌کند. به عبارتی می‌توان گفت موسیقی ایران در دهه‌های ۸۰ و ۹۰ به جهانی شدن متصل شده است اما ما اساسا متناسب با این جریان و مسیر جهانی شدن حرکت نکردیم.

وی تأکید کرد: من بر این باورم جریان فرهنگی یک جریان سیال است که در بسیاری موارد با دستورالعمل و صدور بخشنامه قابل نظارت نیست موضوعی که لازم است پس از گذشت چهل سال از پیروزی انقلاب اسلامی مقداری روی آن پژوهش کرده و فضا را به سمتی ببریم که موسیقی ایران با در نظر گرفتن چارچوب‌های قانونی در مسیر جدیدی حرکت خود را آغاز کند.

جمالی به برخی نقاط قوت و ضعف موسیقی طی چهل سال گذشته اشاره کرد و توضیح داد: یکی از نقاط روشنی که می‌توانیم در این چهل سال به آن اشاره کنیم برگزاری جشنواره‌ای با نام جشنواره سرود و آهنگ‌های انقلابی در دهه ۶۰ بود که بعدها به جشنواره موسیقی فجر تغییر نام داد. قدیمی‌های موسیقی بیشتر می‌دانند که در آن ایام ما شاهد اجراهای بسیار محدود در تالارهای محدود بودیم، اما بعد از مدتی دیدیم که موسیقی ملل مسلمان نیز به جریان جشنواره موسیقی فجر اضافه شد.

تأثیر موسیقی بر توسعه روابط فرهنگی و دیپلماسی

وی افزود: پس از آن دیدیم که در همین «مسیر رشد» قدرت موسیقی در توسعه روابط فرهنگی و دیپلماسی تاثیرات خود را نشان داد و ما در جشنواره موسیقی فجر در جریان حضور گروه‌هایی در بخش بین‌الملل بودیم که از تمام کشورها برای اجرای برنامه به جشنواره می‌آمدند. یعنی در بستر انقلاب اسلامی بود که مرزهای موسیقی از داخلی به بین‌المللی رسید. در این میان می‌توانیم به برگزاری جشنواره موسیقی جوان هم اشاره کنیم که ایده اولیه برگزاری آن در دهه ۸۰ شکل گرفت و الان در قالب یک جشنواره با هویت به کار خود ادامه می‌دهد.

این کارشناس موسیقی تأکید کرد: نکته دیگری هم که می‌توانم هم به عنوان نقطه مثبت و هم به عنوان نقطه منفی اشاره کنم بحث جشنواره موسیقی نواحی است که در ۷ دوره اول برگزاری بسیار عملکرد عالی داشت، اما درست در زمانی که نیازمند بازنگری و شیوه جدیدی در برگزاری این رویداد بودیم به دلیل تمرکز روی همان شیوه قبلی برگزاری، کارکرد خود را از دست داده است.

جمالی در بخش دیگری از صحبت‌های خود گفت: من فکر می‌کتم تاسیس رشته‌های پژوهشی چون «اتنوموزیکلوژی» یکی از اتفاقات خوب موسیقی در سال‌های اخیر است. اما معتقدم ما در حوزه مطالعات بینارشته‌ای و بینا فرهنگی حوزه موسیقی بسیار ضعیف عمل کردیم. ما امروز خرده فرهنگ‌های متنوعی در کشور داریم که قطعاً با ابلاغیه و بخشنامه به سمت درستی حرکت نمی‌کند.

این کارشناس موسیقی در پایان گفت: متاسفانه ما اکنون در شرایطی قرار داریم که در استان‌ها هیچ برنامه‌ای مبتنی بر مردم‌شناسی نداریم. یعنی استراتژی فرهنگی یک استاندار در فلان استان با استراژی استانداری دیگر هیچ تفاوتی با هم ندارند در حالیکه باید به این نکته واقف بود که مطالعات فرهنگی در استان‌ها با هم تفاوت‌های زیادی دارد. بنابراین حضور در چهل سالگی انقلاب می‌تواند این فرصت را در اختیار ما قرار دهد که به موضوع مطالعات بینارشته‌ای و بینافرهنگی فکر بیشتری کنیم زیرا اگر از این موضوع غافل شویم یک انحراف بزرگ در عرصه فعالیت‌های فرهنگی هنری به وجود می‌آید.