اعتماد اجتماعی در جوامع از نتایج رواج گفت‌وگوست

به گزارش خبرنگار «تاریخ ما»، هفتمین گردهم آیی سالانه کانون گفت‌وگو عصر امروز شنبه چهارم اسفند با حضور و سخنرانی محمدمهدی مجاهدی، فاطمه صدرعاملی، ناصر شاه حسینی در تالار ایوان شمس در حال برگزاری است.

گفت‌وگو چیست؟

محمد مهدی مجاهدی، استاد اندیشه سیاسی و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات در این مراسم گفت: گفت‌وگو همانطور که از عنوان فارسی و معادل‌های عربی و لاتین آن مشخص است امری است دوسویه. در کاربرد متعارف معمولا از این مهفوم به گفت‌وگو با دیگری مراد می‌شود؛ یعنی گفت‌وگوی خود و دیگری. دیگری به حکم دیگری بودن با خود یا ما یا طرف دیگر گفت‌وگو متفاوت است. از قضا هرچه این تفاوت‌ها بیشتر باشد این گفت‌وگو سودمندتر خواهد بود. اگر تفاوت کمتر باشد گفت‌وگو به تکرار مکررات می‌افتد.

وی افزود:‌ گفت‌وگو همان وقتی اهمیت پیدا می‌کند که به علل مختلف دو سوی گفت‌وگو تفاوت‌ها باهم چشمگیر است. ضمن اینکه تفاوت‌ها به رسمیت شناخته می‌شود اما می‌دانند که بدون آنها گفت‌وگو قابل فهم نیست. گفت‌وگو یک وجه معرفت شناختی دارد و در این حالت برای حل مساله‌ای به کار می‌رود. بنابراین مفهوم گفت‌وگو یک مسیر کلامی نیست که یکی یا هر دو طرف قصدشان مجاب کردن دیگری باشد. گفت‌وگو القا و تلقین نیست. گفت‌وگو شبیه تدریس هم نیست. گفت‌وگوی اصیل شبیه سازی نیست و اول و آخرش گشوده است. ما وقتی وارد گفت‌وگو می‌شویم و ابتدایش را با شرط گذاشتن برای همدیگر نمی‌بندیم.

مجاهدی اضافه کرد: گفت‌وگو با شرط گذاری شروع نمی‌شود بنابراین آغازش باز است. همچنین پایان گشوده دارد و دو طرف نمی‌دانند که در آخر گفت‌وگو قرار است به چه برسیم. گفت‌وگو از پیش پایانش قابل پیشبینی نیست و دو طرف پایانی از پیش مشخص نکرده‌اند. بنابراین گفت‌وگو از جنس هدایت و راهنمایی نیست و از جنس تعیین و تکلیف اختلافات حقوقی و قضایی هم نیست. گفت‌وگو تحت قوانین حقوقی و قضایی تکلیفش مشخص نمی‌شود. یک راه معرفتی است که از راه هم نوایی افق‌ها دو طرف را به موضع سومی می‌رساند که نسبت به مواضع طرفین گفت‌وگو در سطح بالاتری قرار دارد.

گفت‌وگو و کشف خطا

این عضو هیات علمی دانشگاه آزاد در بخش دیگری از سخنان خود گفت: دو طرف گفت‌وگو پیش از گفت‌وگو به خطاهای خود واقف نبودند و در خلال گفت‌وگو به دستاورد کشف خطاهای خود رسیده و سعی می‌کنند در حذف آنها بکوشند. بنابراین نقطه پایان گفت‌وگو به نسبت نقطه شروع مرتفع‌تر است.

مجاهدی اضافه کرد: اعتماد مفهوم چند لایه‌ای دارد و مفهوم بسیطی نیست. از قضا مفهوم سرراستی هم نیست. یک مفهوم سه چهره است. یعنی این مفهوم واجد سه وجه است که این وجوه باهم در تعارض نیستند. هرکدام احکام ویژه خود را دارند و با زبان خودشان با ما سخن می‌گویند. دریافت هرکدام از آنها رویکرد متفاوتی را از ما می‌طلبد. باید به مفهوم اعتماد وضوح بخشید. هرچند که ما در هر روز بارها درباره آن صحبت می‌کنیم. امروز مد شده که ما هر روز مدام می‌گوییم که دیگر به هیچ کس نمی‌توان اعتماد کرد. ما هرچه این را بیشتر تکرار کنیم ممکن است بیشتر در سطح جامعه ما رواج پیدا کند.

این مدرس دانشگاه همچنین به اشاره به وجوه مختلف معنای مفهوم گفت‌وگو اشاره کرد: وجه روانشناختی اعتماد فوق‌العاده درشت و برجسته است. وقتی از اعتماد در تداول روزمره صحبت می‌شود مراد ما وجه روانشناختی اعتماد است و وجهی سوبژکتیو دارد. وقتی از اعتماد یا عدم اعتماد صحبت می‌کنیم ظاهرا داریم درباره یک ایستار روانشناختی حس خودمان را بیان کرده و درباره دلایل آن معمولا به خود ارجاع می‌دهیم.

مجاهدی گفت: اما اعتماد یک وجه مهم و برجسته معرفت شناختی هم دارد که در واقع در همینجا ارتباط آن با گفت‌وگو هم برجسته می‌شود. اعتماد به معنای روانشناختی کلمه از قضا شرط گفت‌وگو نیست و معلوم هم نیست برای گفت‌وگو خوب باشد چون ممکن است سر از خودفریبی دربیاورد. اعتماد در معنای روانشناختی به باور معرفت شناسان غیرمجاز است.

بدبینی هم در گفت‌وگو لازم است

مجاهدی همچنین نوعی از بدبینی را هم لازمه گفت‌وگو شمرد و ادامه داد: اما در مقام شناخت اعتماد یک معنای خیلی مشخص و عملیاتی دارد و آن انتخاب از بین دو وجه است که یک وجه از آن را می‌توان اعتماد نامگذاری کرد. شناخت شناسان نوعی خوشبینی را در کنار نوعی بدبینی برای گفت‌وگو تجویز می‌کنند. یعنی نباید کنش‌های گفتاری دیگری در گفت‌وگو را حمل بر سونیت او کنیم. ما باید دائما این استراتژی را دنبال کنیم که هر رفتار گفت‌وگویی دیگری ناشی از حس نیست اوست، حتی اگر صورت زبانی خوبی نداشته و آزارنده و گستاخانه باشد.

وی افزود: ما باید دائما فرضمان این باشد که دیگری نیت سویی ندارد و قصد و غرضش توهین و آزاردادن ما نیست. از طرفی اما باید نوعی بدبینی معرفت شناختی را لحاظ کنیم. ما محتوای سخن دیگران را به صرف اینکه گوینده یا اسناد سخن و یا دلایلی که برای سخن اقامه می‌کند نباید به سمع قبول بشنویم. یعنی استراتژی ما با محتوای سخن دیگران و نه قصد و غرضشان باید بدبینانه باشد و ما باید بکوشیم تا آن را نقد کنیم. نکته مهم در این زمینه این است که ما باید نسبت به محتوای معرفتی آنچه که فعلا درست می‌پنداریم و موضع ماست بیش از محتوای سخن دیگران باید بدبین باشیم.  ما باید این آمادگی را دائما در خودمان زنده نگه داریم که در گفت‌وگو علایمی را دریافت کنیم که محتوای معرفتی ما خطاست. یعنی بدبینی معرفت شناختی را باید از خودمان شروع کنیم.

این محقق حوزه علوم سیاسی در ادامه خوشبینی به طرف گفت‌وگو را امری لازم دانست و گفت: اعتماد در اینجا به معنای همان خوشبینی انسان شناختی است که ما باید حین گفت‌وگو داشته باشیم. ما باید به دیگری اعتماد کنیم و بدانیم که صورتبندی سخنان او از سر حسن نیت است. باید دائما نزد خودمان بهانه بتراشیم که اگر چهل دلیل برای سونیت او وجود دارد اما حتما دلیلی پیدا می‌شود برای حسن نیتش و این رفتار و کنش پیامبر اسلام است. به همین دلیل برخی به پیامبر می‌گفتند که شما بسیار به افراد خوشبین هستید. جواب قرآن این بود که این به نفع مردمان است که پیامبر شما به شما اعتماد دارد و سخن شما را به حسن نیت‌تان ربط می‌دهد.

نمی‌توان در گفت‌وگو برای دیگری شرط گذاشت

مجاهدی همچنین شرط گذاشتن برای گفت‌وگو را امری غیرقابل اجرا و مانع برای گفت‌وگو خواند و اضافه کرد: ما درباره شروط و شرایط گفت‌وگو می‌توانیم صحبت کنیم و فهرست‌های بلند بالایی را تنظیم کنیم که گفت‌وگو منوط به چه شرط‌هایی است، اما فراموش نکنیم که فهرست این شروط یک مخاطب بیشتر ندارد و آن هم خود ما هستیم. برای دیگری نمی‌توان شرط گذاشت. شما می‌توانید برای پیش رفتن گفت‌وگو برای خود شرط‌هایی بگذارید اما برای دیگری خیر.

مجاهدی گفت: گفت‌وگو در هر جامعه‌ای خوب پیش نمی‌رود فارغ از اینکه دو طرف گفت‌وگو چه شخصیتی داشته باشند؟ گفت‌وگو در یک ظرف اجتماعی اتفاق می‌افتد. در حوزه نظریه سیاسی دانشمندان روانشناسی سیاسی و اقتصاد سیاسی درباره مدار اعتماد اجتماعی سه گونه جامعه را معرفی می‌کنند. آنها برخی از جوامع را اعتماد بنیاد می‌دانند. معتقدند که برخی از جوامع بنیادشان بر اعتماد چند جانبه و متقابل است و به لحاظ تاریخی توضیح می‌دهند که چه تعلقات مادی و فرهنگی این جوامع را متمایز می‌کند؟ و چه ساختارهایی اجتماعی وجود دارند؟

این عضو هیات علمی واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی درباره جوامعی که در آنها اعتماد سکه رایجی نیست نیز اشاره کرد: برخی از جوامع دیگر اعتماد سکه رایجی نیست و نه تنها رمز بقا بحساب نمی‌آید، بلکه ممکن است به فنا شدن کسی که آن را اعمال می‌کند، بیانجامد. ما از جوامع هم‌آغوش خطر هم می‌توانیم اسم ببریم که هر حرکتی در آن می‌تواند به فاجعه رخ دهد. به این ترتیب در جوامعی که هم آغوش خطرند گفت‌وگو فارغ از اراده طرف‌ها، گفت‌وگو دشوار است و موانع بسیاری دارد، اعتماد حتی در چنین جوامعی شرط شکل گیری گفت‌وگو نیست. اعتماد بیش از آنکه شرط گفت‌وگو باشد حاصل جدیت کسانی است که آگاهانه روند گفت‌وگو را طی کرده و بهایش را می‌پردازند. اعتماد در اینجا حاصل گفت‌وگوست. بنابراین کسانی که مجدانه در چنین جوامعی به روندهای گفت‌وگویی تن می‌دهند، ناخواسته دارند درجات اعتماد اجتماعی را بالا می‌برند.

اخلاق گفت‌وگویی از محیط زیست ما هم محافظت خواهد کرد

فاطمه صدرعاملی، عضو هیات موسس کانون گفت‌وگو و مترجم کتاب «باهم اندیشیدن راز گفت‌وگو» نیز از دیگر سخنرانان این مراسم بود. او در بخشی از سخنان خود گفت: ما درباره گفت‌وگو فعالیت داریم و آغاز فعالیت ما به ۱۵ سال پیش باز می‌گردد. ما تلاش کردیم تا فعالیت‌مان در رفع نارسایی‌های گفت‌وگو در میان افراد موثر باشد و این برنامه ما فقط در مقام نظر نبوده بلکه به صورت عملی سعی کردیم با رواج کارگاه‌های بازآفرینی مهارت‌های گفت‌وگو به این مهم برسیم.

وی افزود: ما برای حفاظت از محیط زیست حرف‌های بسیاری زده می‌شود و خیلی از آگاهی‌ها بوجود آمده است. اما ما یک محیط دیگر هم داریم که آن محیط اخلاق و تفکر ماست. ما اگر فکر کرده و گفت‌وگو کنیم از زیست بوم ما هم محافظت خواهد شد.

صدرعاملی اضافه کرد: گفت‌وگو و شرایط آن محدود به شرایط انسان‌ها نیست بلکه شامل رابطه انسان با محیط و رابطه با محیط زیست او هم هست. درباره عناصر سازنده محیط زیست پژوهش‌های بسیاری شده و صدمات انسان به آن مورد بررسی قرار گرفته است. به عنوان مثال کنفرانس‌های زیادی درباره هشدار به صدمات صنعت به محیط زیست انجام شده است. اما دعوت به بهبود محیط تفکر سخت تر است چون استانداردهایش قابل اندازه گیری نیست.

این عضو هیات مدیره کانون گفت‌وگو در ادامه درباره تاثیر گفت‌وگو در اکولوژی ذهن انسان گفت: تغییر در نحوه گفت و شنود تاثیر در تفکر انسان دارد و تغییر در تفکر تاثیر در اکولوژی ذهن دارد. این اکولوژی یک سیستم زنده است و تغییر در یک نقطه تاثیر بر باقی نقاط هم خواهد داشت. بوهم می‌گوید که افکار ما از بیرون به ما راه پیدا کرده و دوباره به بیرون می‌رود.

وی اضافه کرد: اکولوژی فکر شامل عادت‌های معمول ماست که اگر به آن فکر نکنیم ممکن است باعث محدود شدن فکر ما شود. ما باید به حافظه خود توجه کرده و آن را دگرگون سازیم. فکر از محیط به درون ما آمده و پس از تحولاتی به بیرون هم می‌رود. ویلیام اسحاق می‌گوید که باید به کلمات توجه کرد. اکولوژی تفکر و اخلاق نیازمند بازسازی است و این بازسازی به گفت‌وگو وابسته است. تغییر در محیط زیست باعث مشکلات در روابط اجتماعی هم شد و اعتماد از بین رفت. ما باید اعتماد را رواج دهیم تا کارها به روال خود بیفتد. امام موسی صدر می‌گوید جهان به سوی کمال در حرکت است اگر عمل ما خیر باشد هماهنگ با مزرعه هستی است. دکتر نصر می‌گوید این جهان دارای نظام دقیق است که در طبیعت چه با معنویات. دقت در نظم ما را با هستی همگون می‌سازد. ما برای فراهم کردن دوستی و همزیستی و صلح می‌توانیم تاثیرگذار باشیم.

آموزش دیالوگی نیاز امروز ساختار آموزش و پرورش ماست

ناصر شاه حسینی، مدیرعامل کانون گفت‌وگو نیز در این مراسم ضمن اعلام گزارشی درباره فعالیت‌های کانون در سال ۹۷ گفت: ما امسال هم مانند سال‌های قبل فعالیت را ادامه دادیم و توانستیم کمی پیشرفت داشته باشیم. ما توانستیم با آموزش و پرورش ارتباطمان را بیشتر کردیم و کارگاه‌هایی برگزار شد. همکاری ما معاونت محترم زن و خانواده ریاست جمهوری عملا شروع شد. با انجمن جامعه شناسی هم همکاری را آغاز کردیم و کارگاه‌ها در شهرستان‌ها با کمک این انجمن برگزار شدند.

وی افزود: ما ۱۰ کارگاه بازآفرینی در شهرستان‌ها و استان‌های مختلف را برگزار کردیم و حوزه فعالیت ما محدود به تهران نشد. ما با کمک راهنمایان و بخش علمی کانون، کارگاه‌ه‌های تربیت راهنما را برگزار کردیم و امروز ۲۹ راهنما گواهی خود را دریافت خواهند کرد.

شاه حسینی ادامه داد: برنامه درسگفتارها نیز با تدریس دکتر رسول رسولی پور ادامه پیدا کرد. کار جدیدی که امسال در کانون شروع کردیم برنامه کارگروه‌ها بود. چرا که به این نتیجه رسیدیم که پشتوانه محتوایی کارگاه‌ها را از طریق کارگروه‌ها پیگیری گنیم. «گفت‌وگو و مشارکت اجتماعی»، «گفت‌وگو و خانواده»، «گفت‌وگو و محیط زیست» و «گفت‌وگو و مدرسه».

وی همچنین درباره دستاوردهای مهم کانون در سال ۹۷ نیز اشاره کرد: ما به بخش آموزش دیالوگی هم امسال ورود پیدا کردیم که نخستین نتیجه‌اش را دریافت کردیم که آن تجربه یکی از دبیران شهر آمل بود و ایشان می‌گفت وقتی من تجربیات دیالوگی را در کلاس پیاده کردم مادر یکی از دانش آموزان گفت که چه کردید که فرزندم علیرغم تنفر از مدرسه مدام برای حضور در کلاس شما لحظه شماری می‌کند. آموزش دیالوگی گمشده آموزش و پرورش ماست.