«تئاتر فجر» نیاز به پوست‌اندازی دارد/ جای خالی هیجان و پویایی
سایت «تاریخ ما»– گروه هنر- فریبرز دارایی: ۳۷ دوره از برگزاری جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر گذشته است و این مهمترین رویداد تئاتر ایران که از سال ۱۳۶۱ حرکت خود را آغاز کرده، فراز و نشیب‌های متعددی را پشت‌سر گذاشته است. این جشنواره در دوران نوجوانی خود با ساختاری متفاوت و به‌صورت داخلی برگزار می‌شد و رقابت در آن معنا داشت.
وقتی به سن قانونی یعنی ۱۸ سالگی رسید واژه «بین‌المللی» به آن افزوده شد و کشورهای مختلف نیز برای شرکت در جشنواره متقاضی شدند. تا قبل از سنین ۲۴ تا ۲۵ سالگی، جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر برآیندی از تولیدات جدید تئاتری بود که اجراهای سال جدید تئاتر را رقم می‌زدند.
در آن دوران شرط حضور هنرمندان در مجموعه تئاتر شهر و اجرای عمومی در مجموعه این بود که اثرشان در جشنواره انتخاب و اجرا شود.
اما بعد از آن و در بیشتر سال‌های اخیر از عمر خود که بیش از یک دهه می‌شود، جشنواره «فجر» تبدیل به برآیندی از اجراهای عمومی سال گذشته تئاتر شده و آثاری که اجرای عمومی خود را سپری کرده اند در صورت تقاضا و انتخاب در این رویداد حضور پیدا کرده و در بخش‌های مسابقه آن به رقابت با دیگر آثار داخلی و یا خارجی می‌پردازند.
البته در همین ساختار جدید نیز گاه «رقابت» از جشنواره حذف می‌شد و گاه حال و هوای رقابت به جشنواره بر می‌گشت. در دوران مختلف جشنواره تئاتر فجر، چه هنگامی که داخلی بود و چه در دوره‌هایی که بین‌المللی بودن را تجربه می‌کند، با راه‌اندازی بخش‌هایی با عناوین مختلف از جوانان تئاتری نیز میزبانی می‌کرد.
در دوره‌های مختلف، سیاست جشنواره را دبیران و مدیران کل هنرهای نمایشی تعیین کرده‌اند. به همین دلیل «تئاتر فجر» هیچگاه رویکرد ثابت و مشخصی نداشته و یا به ضرورت شرایط تئاتر سیاست آن تعیین نشده و کاملا سلیقه‌ای با آن برخورد شده است.
حال جشنواره تئاتر فجر ۳۷ سالگی را نیز پشت‌سر گذاشت و با تجربیات متفاوتی که داشته به ۳۸ سالگی نزدیک می‌شود. هنرمندان تئاتر در خصوص برگزاری این جشنواره تئاتری نظرات مختلفی دارند اما اکثر آن‌ها در یک نکته همنظر هستند و آن نیاز به تغییر در ساختار جشنواره و برگزاری آن است. برخی نیز معتقدند که جشنواره تئاتر فجر از هیجان تهی شده و برگزاری آن تأثیری بر روند تئاتر ایران ندارد.
هر چه هست بعد از گذشت ۳۷ دوره با آزمون و خطاهای مختلف، جشنواره تئاتر فجر نیازمند یک بازنگری اساسی در ساختار و روند برگزاری خود است.
«فجر» تافته جدابافته از بدنه تئاتر نیست
کوروش نریمانی کارگردان و نمایشنامه‌نویس تئاتر که در دوره‌های مختلف جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر حضور داشته و کارهای قابل توجهی را تولید و اجرا کرده، معتقد است که جشنواره تئاتر فجر تافته جدا بافته‌ای از بدنه کل تئاتر ایران نیست.
وی یادآور می‌شود: تئاتر ما نسبت به ۱۵ سال یا ۲ دهه پیش تغییرات شگرفی کرده و به لحاظ تعداد فعالان، دامنه وسیع‌تری را بدون توجه به امکانات زیرساختی پیدا کرده است.
نریمانی معتقد است در شرایط فعلی امکان اینکه جشنواره محلی برای اجرای تولید جدید تئاتری باشد نزدیک به صفر است زیرا شرایط اقتصادی و کاری چنین امکانی را فراهم نمی‌کند.
وی در این باره توضیح می‌دهد: سابق بر این هنرمندان این امکان اقتصادی را داشتند تا چندین ماه در کنار هم باشند و تمرین کنند تا نمایش خود را در جشنواره اجرا کنند و چند ماه بعد از جشنواره نیز آن را در قالب اجرای عمومی روی صحنه ببرند. در حال حاضر این امکان از گروه‌ها سلب شده و غیر از آثار خارجی در جشنواره، نمی‌توانیم شاهد دیگر کارهای تازه تئاتری باشیم.
نریمانی: مادامی که تئاتر ما دولتی است میزان دخالت هنرمندان در بالا بردن سطح کیفی جشنواره تحت تأثیر مدیران دولتی و کسانی است که بودجه جشنواره را تعیین می‌کنندنویسنده و کارگردان آثاری چون «شب‌های آوینیون» و «والس مرده‌شوران» اظهار می‌کند: اینکه در جشنواره تئاتر فجر نمایش‌هایی را که اجرای عمومی رفته‌اند در یک بازه زمانی کوتاه در کنار یکدیگر ببینیم و اجرا شوند، امکان بدی نیست. امکان دیگری که در دوره‌های مختلف جشنواره جدی گرفته نشد، امکان اجرای گروه‌های تئاتر شهرستانی بود که در دوره سی و هفتم این امکان برای گروه‌های شهرستان و همچنین گروه‌های جوان فراهم شد.
نریمانی درباره این موضوع که آیا می‌توان جشنواره تئاتر فجر را همچون گذشته و بر اساس تولیدات جدید تئاتری برگزار کرد، تأکید می‌کند: برگزاری جشنواره تئاتر فجر مانند ۲ دهه پیش امکانپذیر نیست زیرا تناسبی بین امکانات و تعداد دست‌اندرکاران وجود ندارد و در عین حال امکان و توان مالی نیز برای این کار فراهم نیست. نکته قابل تأمل این است که حمایت از آثاری که در طول سال اجرای عمومی می‌روند هم وضعیت مناسبی ندارد، در این شرایط به طور حتم حمایت از تولیدات جدیدی که بخواهند در جشنواره تئاتر فجر اجرا شوند، امکانپذیر نخواهد بود.
وی با بیان اینکه جشنواره فیلم فجر و جشنواره تئاتر فجر با هم تفاوت دارند، اضافه می‌کند: در جشنواره فیلم می‌توان تولیدات جدید را نمایش داد زیرا مانند تئاتر با آدم‌ها به صورت زنده روی صحنه سر و کار ندارد و فیلم‌ها از قبل ساخته شده‌اند و نیاز به جابجایی آدم‌ها ندارد.
مخاطبانی که از تئاتر سیراب شده‌اند
این هنرمند تئاتر درباره اینکه برخی معتقدند جشنواره تئاتر فجر هیجان گذشته را ندارد و تأثیرگذاری خود را از دست داده است، می‌گوید: قبل‌ها فضای تئاتر محدودتر بود ولی حالا تعدد اجراها و سالن‌های هر چند کوچک خصوصی بالا است. اگر کاری بتواند به لحاظ کیفیت بدرخشد در جشنواره تئاتر فجر هم معرفی و شناخته می‌شود ولی اینکه هیجان جشنواره پایین است شاید مرتبط به این موضوع باشد که تماشاگران به خاطر تعدد اجراها از تئاتر سیراب شده‌اند و دیگر مانند سابق برای دیدن کارها رغبتی ندارند. شاید به این فکر می‌کنند که نمایش‌ها در سالن‌های مختلف اجرا خواهند داشت و آن‌ها فرصت تماشای نمایش در خارج از ایام جشنواره را دارند، دهه‌های قبل شرایط اجرای تئاتر اینگونه نبود.
نریمانی در ادامه سخنان خود تصریح می‌کند: مادامی که تئاتر ما دولتی است میزان دخالت هنرمندان در بالا بردن سطح کیفی جشنواره تحت تأثیر مدیران دولتی و کسانی است که بودجه جشنواره را تعیین می‌کنند. سال‌هاست که می‌گویم دیگر نمی‌شود روی جشنواره‌ها حساب باز کرد و بیشتر باید روی اجرای عمومی آثار فکر شود. جشنواره‌ها مثل سابق آنقدر تعیین کننده نیستند مگر در شهرستان‌ها که متأسفانه جشنواره‌ها جرای اجرای عمومی آثار را گرفته است که البته در بعضی استان‌ها اینگونه نیست.
«فجر» علاوه‌بر گذشته، آینده را هم باید مدنظر قرار دهد
کیومرث مرادی کارگردان و مدرس تئاتر نیز که در دوره‌های مختلف جشنواره تئاتر فجر حضور داشته، درباره روند برگزاری این رویداد تئاتری چنین توضیح می‌دهد: ما طی بیش از ۳ دهه گذشته در برگزاری جشنواره تئاتر فجر ۲ گونه تجربه و رویکرد داشته‌ایم، رویکرد اول این بود که همچون جشنواره فیلم فجر، آثاری مختص جشنواره تئاتر فجر تولید، انتخاب و اجرا شوند. در آن رویکرد آثار وارد جشنواره می‌شدند و برآیند جشنواره در طول سال اجرا می‌شد اما به دلیل حجم بالای تقاضای حضور در جشنواره تئاتر فجر و همچنین پاسخگو نبودن سالن و بودجه، رویکرد دوم شکل گرفت و جشنواره برآیند اجراهای عمومی آثار در طول سال گذشته شد.
وی معتقد است که سالیان متمادی هر ۲ رویکرد اشاره شده در جشنواره تئاتر فجر تجربه شد و طبیعتا هر ۲ رویکرد کمبودها و کاستی‌هایی داشت و نتوانست اجماع خانواده تئاتر را جواب دهد و نگه دارد.
باید راهکار دیگری به لحاظ ساختاری برای جشنواره تئاتر فجر در نظر گرفته شود. خانواده تئاتر رشد بزرگی کرده و جشنواره باید در عین حال برای آنچه در تئاتر گذشته و آنچه را در آینده خواهد آمد، مدنظر قرار دهدمرادی تأکید می‌کند: حالا زمان این است که نگاه دیگری به این ۲ رویکرد بشود زیرا ظرفیت ما در دهه ۹۰ بخصوص به لحاظ سالن و تعداد اجراها تغییر کرده است بنابراین فکر می‌کنم باید راهکار دیگری به لحاظ ساختاری برای جشنواره تئاتر فجر در نظر گرفته شود. خانواده تئاتر رشد بزرگی کرده و جشنواره باید در عین حال برای آنچه در تئاتر گذشته و آنچه را در آینده خواهد آمد، مدنظر قرار دهد. باید از فرایند ۲ تجربه و رویکرد گذشته به تجربه جدیدی برسیم و جشنواره تئاتر فجر را به روزهای اوج خود برگردانیم که اجماعی از قدردانی و رقابت باشد.
کارگردان نمایش‌هایی چون «افسون معبد سوخته» و «شکلک» معتقد است اینکه برخی می‌گویند جشنواره تئاتر فجر در گذشته جذابیت و هیجان بیشتری داشته به این خاطر بوده که تولیدات جدید و همچنین جوانان فرصت نشان دادن خود را در جشنواره داشتند و یکی از مهمترین رویکردهای جشنواره این بود که انگیزه بزرگی برای مشروعیت کار هنرمندان تئاتر بود.
وی در پایان سخنان خود یادآور می‌شود: بسیاری از جشنواره بزرگ تئاتری دنیا نظیر آوینیون شامل آثار تازه و همچنین آثاری هستند که اجرا شده اند. تجربه من از ۳ دهه حضور در جریان تئاتر ایران این است که باید با توجه به ۲ رویکرد گذشته جشنواره تئاتر فجر، رویکرد جدیدی برای این رویداد تئاتری در نظر گرفت.
هدف از برگزاری «فجر» چیست؟
شهرام کرمی مدیرکل هنرهای نمایشی نیز که خود پیش از حضور در اداره کل هنرهای نمایشی به عنوان نمایشنامه نویس و کارگردان در جشنواره تئاتر فجر حضور داشته، معتقد است که ۳۷ دوره از برگزاری جشنواره تئاتر فجر می‌گذرد و این رویداد تئاتری افت و خیزهای زیادی را به خصوص در ۱۰ تا ۱۵ سال اخیر تجربه کرده است.
وی با اشاره به اینکه جشنواره تئاتر فجر متحول شده است، یادآور می‌شود: باید ببینیم هدف مان از برگزاری جشنواره تئاتر فجر چیست و بعد از آن برای ساختار و شیوه جشنواره برنامه‌ریزی کنیم.
کرمی ادامه می‌دهد: در آیین نامه جشنواره تئاتر فجر چند هدف برای برگزاری این رویداد تئاتری ذکر شده نظیر گردهمایی بزرگ هنرمندان تئاتر، معرفی برآیند یک سال تئاتر کشور و امکان تبادل نظر و تجربه بین گروه‌های داخلی و خارجی. این سؤال مطرح می‌شود که شکل و شیوه برگزاری جشنواره چگونه باید باشد؟
این نمایشنامه نویس و کارگردان تئاتر درباره چگونگی شکل و شیوه برگزاری جشنواره تئاتر فجر، چنین توضیح می‌دهد: در دنیا جشنواره‌های تئاتری مختلفی برگزار می‌شوند و برگزاری جشنواره‌های تئاتری سابقه طولانی از یونان باستان تا به امروز دارد. جشنواره‌های دوران کلاسیک یک همایش تئاتری با هدف مخاطب محوری بودند اما در دوران معاصر جشنواره‌ها یک گردهمایی هنرمندان و عرصه تولیدات نمایشی است. هر جشنواره‌ای مطابق فرهنگ، تاریخ نمایشی و ساختار هر کشوری برگزاری می‌شود و به همین خاطر جشنواره‌ها با یکدیگر تفاوت دارند.
جشنواره تئاتر فجر نیاز به تحول اساسی دارد و روح تازه‌ای را می‌طلبد ولی این تحول باید با نگاه به آینده باشد نه با نگاه ۲۰ سال پیش. معتقدم تحول در جشنواره تئاتر فجر لازم است و باید به ضرورت تئاتر امروزمان باشدمدیرکل هنرهای نمایشی اظهار می‌کند: اما یک نکته درباره جشنواره‌های تئاتری در همه جای دنیا ثابت و آن نکته این است که جشنواره باید به سمتی برود که تولیدات حرفه‌ای داشته باشد و از بهترین اجراهای بین‌المللی نیز برای حضور در خود استفاده کند.
کرمی معتقد است که جشنواره تئاتر فجر در تحول ۱۰ تا ۱۵ ساله اخیر خود این روند را طی کرده است که البته در هر دوره‌ای نسبت به تغییرات جشنواره نظیر رقابتی بودن یا نبودن و حضور تولیدات جدید یا آثاری که اجرای عمومی شده‌اند، از سوی هنرمندان و خانواده تئاتر مقاومت‌هایی وجود داشته است.
وی برگزاری بخش‌هایی مانند نمایشنامه‌نویسی، پوستر و عکس را از جمله ویژگی‌های برگزاری جشنواره تئاتر فجر نسبت به جشنواره‌های تئاتری دیگر در جهان می‌داند و معتقد است که این روند نشان می‌دهد که ما جشنواره تئاتر فجر را با دیدگاه خودمان برگزار می‌کنیم و بخش‌هایی نیز در آن داریم که در جشنواره‌های دیگر دیده نمی‌شود.
مدیرکل هنرهای نمایشی در ادامه سخنان خود تأکید می‌کند: جدا از همه نکات ذکر شده، جشنواره تئاتر فجر نیاز به تحول دارد زیرا کارکرد جشنواره تئاتر فجر با ۱۰ یا ۲۰ سال گذشته فرق کرده است. زمانی جشنواره به معرفی جوانان می‌پرداخت زیرا جشنواره داشت به بلوغ می‌رسید ولی حالا شرایط تئاتر و جشنواره متحول شده و دیگر نمی‌تواند جشنواره‌ای برای تولیدات جوان و دانشجویی باشد.
کرمی در ادامه سخنان خود با بیان اینکه باید با معیار حرفه‌ای به جشنواره تئاتر فجر نگاه کنیم و از این منظر جشنواره سیر منظمی را طی می‌کند، می‌افزاید: برخی به تعداد بالای اجراهای نمایشی در جشنواره سی و هفتم اعتراض می‌کنند ولی اگر به جشنواره آوینیون نگاه کنیم، می‌بینیم که این جشنواره طی یک ماه و با ۴۰۰ اجرای نمایشی میزبان آثار بسیار مختلفی از آماتور، جوان و بخش اصلی که آثار حرفه‌ای در آن هستند، است. همه با دیدگاه ۲ دهه قبل به جشنواره تئاتر فجر نگاه می‌کنیم ولی من معتقدم که باید این جشنواره برآیند اجراهای حرفه‌ای تئاتر باشد.
وی معتقد است که باید باید دایره نگاه مان را بازتر کنیم و کنارش به بررسی این موضوع بپردازیم که ضعف‌هایمان در برگزاری جشنواره تئاتر فجر ناشی از چیست و اگر تغییر می‌خواهیم باید با دیدگاه امروز تئاتر ایران باشد.
مدیرکل هنرهای نمایشی در پایان سخنان خود با صراحت می‌گوید: جشنواره تئاتر فجر نیاز به تحول اساسی دارد و روح تازه‌ای را می‌طلبد ولی این تحول باید با نگاه به آینده باشد نه با نگاه ۲۰ سال پیش. معتقدم تحول در جشنواره تئاتر فجر لازم است و باید به ضرورت تئاتر امروزمان باشد.