اجتهاد بدون علوم انسانی کفایت نمی کند/ ۶ خصوصیت فقه نظام

به گزارش خبرنگار «تاریخ ما»، نشست تخصصی «هم اندیشی فقه نظام ساز» که درآمد و پیش نشستی برای همایش ملی فقه نظام ساز محسوب می شود، صبح امروز ۹ اسفندماه با حضور آیت الله علی اکبر رشاد، آیت الله احمد مبلغی و آیت الله محمد جواد حاج ابوالقاسم دولابی در موسسه آموزش عالی حوزوی امام رضا (ع) تهران برگزار شد.

آیت الله علی اکبر رشاد در این نشست گفت: این نشست سرآغاز و مقدمه ایست برای همایش سال آینده. پیش از این همایش اساتید حاضر در قم، آیت الله محسن اراکی و آیت الله حاج ابوالقاسم دولابی همایشی طراحی کرده بودند با همین عنوان که یک همایش وسیع و فرامرزی را ان شا الله برگزار خواهند کرد، باشد که این مباحث گفتمان سازی شود. اگر بخواهم گزارشی از روند مباحث و اقدامات علمی که برای تولید فقه نظام و موسسه کمابیش در جریان است ارائه دهم باید عرض کنم این موسسه اولین موسسه آموزش عالی حوزوی است و مقدم بر مراکز آموزش عالی قم است، تا این که قم مجوز تأسیس این گونه موسسات را صادر کرد و مرکز تفسیر زیر نظر آیت الله مکارم شیرازی، مرکز کلام زیر نظر آیت الله سبحانی، مرکز حقوق و قضا و … شکل گرفت.

رئیس شورای حوزه علمیه استان تهران افزود: بنده با این عنوان برای این موسسه موافق نبودم و ترجیح بر مدرسه عالی علمیه یا تعابیری از این قبیل که عنوان ها و مصطلحات حوزه حفظ شود داشتم و برای این که در تاریخ هم ثبت شود علاوه بر بیان شفاهی، مکتوب هم این نظرم را اعلام کردم. این دانشگاه های اسلامی یا حوزوی یا دینی مانند دانشگاه امام رضا (ع)، دانشگاه رضوی مشهد، مدرسه عالی شهید مطهری، دانشگاه مفید، پژوهشگاه باقرالعلوم، موسسه آموزشی امام خمینی و …خوب اند اما خلأ حوزه با این دانشگاه ها حل نمی شود که بخواهیم مجتهد متخصص این علوم را تربیت کنیم. بلکه این ها دانشکده های الهیات خوبی اند.

رئیس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ادامه داد: رشته های تخصصی هم که تأسیس شد چیزی فراتر از دانشکده های الهیات موجود نشد. باید جهت را برای رشته های تخصصی به سمت حال و هوای حوزه با مبنای فقه و روش اجتهادی ببریم. چیزی که الان کم است توجه به علوم انسانی است. باید علوم انسانی را با رجوع به سنت های تاریخی حوزه در متن بیاوریم. این رویکرد در عمل جواب داده و مجتهد پرور است. اجتهاد عام بدون پرداختن به علوم انسانی کفایت نمی کند چرا که شئون مسایل را در همه جهان عملاً این علوم انسانی است که دارد اداره می کند.

وی افزود: علوم انسانی در شرایط فعلی رقیب شریعت است. هم باید علوم انسانی اسلامی تولید شود و هم فضلای حوزوی صاحب نظر در علوم انسانی بشوند تا هر کدام در یک رشته و فقیه متخصص یک رشته علوم انسانی بار بیایند. کتابچه فقه تخصصی نظام ساز در این راستا نوشته شد که حدود ۴۰ رشته را در این کتاب آورده ایم که چهارچوب ساختار جدید را در آن جا ارائه کرده ایم و از نو برای جذب طلاب با این رویکرد تلاش کرده ایم. در این راستا مبانی، فلسفه های مضاف، منطق فهم دین، مباحث هرمنوتیکی و سمانتیکی، معرفت شناسی، کارکرد ذهن، مباحث علوم شناختی و … تدریس می شود تا به تدریج به سمت انتخاب گرایش حرکت شود.

علی اکبر رشاد اضافه کرد: این مبانی حدود ۲ سال طول می کشد و طلاب بعد از آن وارد حوزه فقه تخصصی می شوند و به این ترتیب وارد موضوع می شویم. در مجموع ۸ سال می شود که طلاب هم به مبحث خارج اصول و هم خارج تخصصی تسلط پیدا کنند. در این دوران طلاب باید ۳ رساله انجام دهند و دفاع کنند. در زمینه طراحی هم کارهایی دارد صورت می گیرد. جمعی از اساتید صاحب نظر به طور هفتگی جلساتی تشکیل می دهند و مباحثی را در این جلسات بحث می کنند و مباحثی که باید تبدیل به متن شود دارد تولید می شود. در ادامه گروه های علمی تشکیل خواهد شد تا شاخه های فرعی مبتنی بر مباحث کلی مثل سرفصل ها و ادبیات علمی و متون به تدریج شکل بگیرد.

وی همچنین گفت: درباره تعریف فقه نظام یا فقه نظام ساز نکته ای را عرض می کنم. برخی تصور می کنند فقه نظام یعنی فقه نظام مند و دارای ساختار که مراد این نیست. این که فقه دارای نظم است مشخص است. مشهورترین ساختار هم همان چیزی است که محقق حلّی در شرایع آن را تدبیر و تنظیم فرموده است. مراد این است که آیا فقه، فرد نگر و جزء گراست و ثبوتاً شریعت این گونه نیست که نظام ارائه کرده باشد و اثباتاً این گونه نیست آن چه که ما استنباط می کنیم مبتنی بر نظام باشد و یا دیدگاه مقابل این نگاه صحیح است؟ در پاسخ به این که فقه نظام چیست باید به تعریف نظام برگردیم. تعریف مرسوم نظام این است که نظام چیزی است که دارای اجزا باشد و این اجزا با هم سازگار باشند و مجموعاً غایت و هدفی را تأمین کنند.

علی اکبر رشاد سپس عنوان کرد: ما نظام را با ۶ عنصر تعریف کردیم:

دارای اجزاء بودن (یعنی چیزی که بسیط است را نمی توان گفت نظام)؛

این اجزاء باید گوناگون و غیرتکراری باشند؛

در عین مختلف بودن باید با هم سازگار نیز باشند؛

علاوه بر سازگاری و تناسب باید با هم تفاعل نیز داشته باشند و مکمل هم باشند؛

اگر نظامی مستقل قلمداد می شود باید با نظامات دیگر هم تفاوت پیدا کند و یک جایی از نظام دیگر جدا شود. یعنی وحدت در درون و تمایز با بیرون وجود داشته باشد. نظامات می توانند لایه لایه باشند و فقه نیز این گونه است. فقه مجموعه ای از نظام هاست و کل فقه یا کل دین یک ابرنظام و یک کلان نظام است؛

این مجموعه اعضا باید غایتی را تأمین کنند.

فقه نظام یعنی فقه دارای این خصوصیات ۶ گانه. نظام با این خصوصیات بر شریعت صدق می کند.

وی خاطرنشان کرد: فقه نظام با فقه اجتماعی و فقه الاجتماع و فقه الحکومه فرق می کند. نمی خواهیم بگوییم فقه نظام فقه دارای هندسه و نظم است. این که مشخص است. ساختاری ساده هم داشته باشد مثل فقه موجود دارای نظم است اما لزوماً فقه نظام نیست. البته اگر فقه نظام و نظام مند شد لزوماً حکومتی می شود. فقه نظام عموماً به سمت عمومی سازی و جمع سازی شریعت می رود. شئون حکومت بخشی از اجتماعی سازی فقه است. فقه لانظام به سمت فردی سازی و شخصی سازی و عرفی سازی می رود. فقه می تواند فردی هم باشد ولی فقه نظام باشد. می توان با رویکرد فقه فردی هم حکومت را اداره کرد اما آن حکومت، حکومت مطلوب اسلامی نخواهد شد.

علی اکبر رشاد در انتها گفت: اول انقلاب هم کسانی می گفتند وقتی رساله داریم پس قانون اساسی نیاز نداریم. امام این را قبول نداشتند. جمعی از متخصصین دانشگاهی به همراه مرحوم آیت الله رضوانی قوانین بانک داری بدون ربا را طراحی کردند که وصله پینه ای است. جلساتی نیز در این باره در پژوهشگاه داشتیم و انتقادات مان را به این نوع طراحی نظام بانکی عرض کردیم.