از قالی آهنی چه می‌دانید؟
به گزارش «تاریخ‌ما»، یکی از نمادهای اصلی کشور ایران فرش و به خصوص قالی می‌باشد، به طوری که در سراسر جهان شناخته شده است، همان طور که مینیاتوریست با قلم مو و قرار دادن نقطه به نقطه اثر و نقاشی سنتی خود را می‌آفریند بافنده قالی نیز با گذاشتن گره به گره قالی دست به آفرینش کار هنری خویش می‌زند.
مهم‌ترین و پرآوازه‌ترین دستاورد هنرمندانه حوزه گروس، قالی است، گره بافت‌هایی که سهم شایسته‌ای در فرهنگ قالی بافی ایرانیان دارد و با نام قالی آهنی تداعی کننده دستبافی پر استقامت و مردمانی پر تلاش در عرصه زندگی است، این نام‌گذاری به معنای کیفیت بالا و مثال زدنی این قالی است که در قالی بافی ایران جایگاه ویژه‌ای به آن اختصاص یافته است، از جمله قالی‌های موجود در موزه فرش ایران که در تاریخ 1300 تا 1310 ق، بر روی آنها نقش بسته است.
بیجار در دوره جنگ نخست جهانی، به دلیل موقعیت ویژه خویش مورد هجوم روس‌ها و سپس ترک‌های عثمانی قرار گرفت و با این رخداد، قالی بافی آن دچار انحطاط شد، اگر چه پیش از جنگ دوم جهانی، با شروع به کار شمار زیادی دستگاه قالی بافی نسبت به احیای این هنر اقداماتی به عمل آمد، اما با شروع جنگ و بروز قحطی، دوران انحطاط دیگری آغاز شد که تا مدت‌ها ادامه یافت.
از سال‌های 1340 به بعد بسیاری از مراکز فرش بافی با رشد سرمایه‌داری ایران و حضور تولید کنندگان با ذوق، شروع به تجدید حیات کرد و این شروع دیگری برای بافت فرش‌های بیجار رقم خورد که هم‌چنان بافت متراکم و پر استقامتی داشتند و نقوش آنها علاوه بر زیبایی و دقتی که در بافت آنها بود، به دلیل دارا بودن رنگ آمیزی جذاب و هماهنگی، قالی بیجار را مورد پسند مشتریان در بازارهای جهان ساخت که هم‌چنان این‌گونه است.
اگر چه تعداد معدودی طرح و نقش مشترک بین قالی بیجار و سنندج وجود دارد، اما بافندگان هر یک از این دو منطقه طی ده‌ها سال با خلق طرح و نقش‌هایی اختصاصی برای قالی بیجار و سنندج، در کنار اسلوب بافت متفاوت در هر یک از این دو دستباف، گره بافت‌های مستقل را به وجود آورده‌اند که باعث شده متخصصان تفاوت آشکاری بین قالی بیجار و سنندج قایل شوند، در واقع باید گفت قالی بیجار در میان انواع قالی‌های ایران جزء پر نقش و نگارترین نمونه‌ها است و رنگ آمیزی آن تفاوت مشهودی با حوزه‌های بافندگی همجوار و دورتر نظیر همدان و کرمانشاه دارد.
پژوهشگران و متخصصان احتمال می‌دهند خاستگاه طرح‌های میناخانی و بید مجنون که در برخی دیگر از قالی‌های ایران بافته می‌شوند از طرح قال بیجار بوده باشد، هم‌چنین معتقدند طرح قالی‌های سده نوزدهم میلادی بیجار، بیشتر از طرح گلدانی و واگیره‌ای و نقوش شاه عباسی سده های شانزدهم و هفدهم میلادی مناطق مرکزی ایران تاثیر پذیرفته است، برخی نیز طرح مشهور به خرچنگ بیجار را با نمونه های قفقازی این طرح، منتسب به سده هیجدهم میلادی مقایسه می‌کنند، به عقیده برخی از فرش پژوهان، طرح لچک ترنج بیجار همراه با اسلیمی، نخستین قالی های ترنجدار اوشاک (واقع در مرکز آناتولی) را یادآوری می‌کند.
کارشناس توسعه صنایع دستی اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کردستان ، در خصوص قالی‌های بیجار، اظهار کرد: مهم‌ترین طرح‌های قالی بیجار شامل لچک ترنج (در انواع ترنجدار، بدون ترنج و شیوه مشهور کف ساده) ، واگیره‌ای ، شکارگاه ، محرابی و گلدانی است.
نقش گل شیپوری از مشهورترین نقوش در قالی‌های قدیم بیجار است
حسن شریفیان تصریح کرد: مهم‌ترین نقش مایه‌های قالی بیجار، اسلیمی، گل سرخ و انواع گلفرنگ، گل‌های شاه عباسی، هراتی، بته، درخت به ویژه نوع بید مجنون و هم‌چنین گلبوته در انواع مختلف هستند، در ادبیات بومی بافندگان بیجار نام‌ها و واژه‌های خاصی را برای برخی از طرح‌ها و نقوش سنتی و متداول به کار می‌بردند، که اگر چه ترکیبی از طرح‌ها و نقوش بومی است، اما با عناوین دیگری شناخته می‌شوند از جمله نقش گل شیپوری که از مشهورترین و متداولترین نقوش در قالی‌های قدیم بیجار بوده است.
طرح گل وکیلی از طرح‌های مشترک بافندگان بیجار و سنندج است
وی افزود: طرح گل وکیلی از طرح‌های مشترک بافندگان بیجار و سنندج است و الگوی اصلی آن بر مبنای طرح‌های واگیره‌ای بوده که یک نقش مایه در زمینه قالی به صورت تکرار شونده قرار گرفته و هم‌چنین طرح «سمنبر خانم» که گویا مبتکر آن زنی به نام سمنبر بوده که الگوی اصلی این طرح همان لچک ترنج است.
کارشناس توسعه صنایع دستی اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کردستان، بیان کرد: طرح مشهور و زیبای مستوفی نیز یک نام گذاری بومی توسط بافندگان بیجاری است، که مبنای آن همان طرح واگیره‌ای است که حاصل ابتکار بافندگان بیجاری است به صورت تکرار شونده در زمینه قالی قرار گرفته و در هیچ یک از مناطق دیگر ایران به جزء ساروق و فراهان در استان مرکزی، نمی‌توان مشابه آن را دید.
شریفیان در ادامه گفت: از دیگر اسامی این چنین می‌توان به طرح سرداری اشاره کرد که بی‌شباهت به قالی‌های مشهور پلونز صفوی نیست که در آن نقش اسلیم دهان اژدر به صورت افقی تکرار می‌شود.
وی عنوان کرد: نکته مهم در بررسی نقشه‌های قالی بیجار، بافندگان قدیم این شهر و روستاهای اطراف آن است که برای بافتن هر طرح از یک قطعه قالی بافته شده کوچک که اغلب مساحت آن کمتر از یک متر مربع بود استفاده می‌کردند که در میان بافندگان ایران به اسامی مختلفی نظیر ارنک، دستور یا فقیره مشهور بوده است.
بافندگان قدیم بیجار با استفاده از تصویر ذهنی نقش قالی را تجسم می‌کردند
این کارشناس صنایع دستی، با اشاره به نقش و اشکال مختلف فرش‌ها، ذکر کرد: هر دستور حاوی چندین نقش و اشکال مختلف بوده، که بافنده با کنار هم قرار دادن آنها در افکار خود، یک تصویر ذهنی از طرح مورد نظر و نقش مایه‌های دلخواه را تجسم می‌کرد و در نهایت، با انتخاب یکی از طرح‌های تجسم شده، اقدام به بافت قالی مورد نظر با ابعاد دلخواه می‌کرد، البته در حال حاضر این شیوه از قالی بافی میان بافندگان بیجار به فراموشی سپرده شده و بافندگان از نقشه‌هایی که توسط طراحان بر روی کاغذ طراحی شده استفاده می‌کنند.
وی گفت: دونالد ویلبر، فرش شناس برجسته انگلیسی، طرح‌های قالی بیجار را در پنج دسته طبقه‌بندی کرده که شامل قالی‌های طرح بیجار (گروس)، قالی با نقوش ماهی درهم (هراتی)، بته، میناخانی، گل سرخ، مستوفی و سرداری که به دو نوع شهری و روستایی باف تقسیم می‌شوند.
باید به این نکته اشاره شود که قالی قدیم بیجار در هر سه روش شهری باف، روستایی باف و عشایری باف بافته می‌شد، اما به دلیل دگرگونی در روش زندگی، امروزه نمونه‌های عشایری باف آن وجود ندارد.
چله‌کشی قالی بیجار به روش آذری و بر روی دار انجام می‌شود
این کارشناس گردشگری و صنایع دستی، بیان کرد: در چله کشی قالی‌های کهن بیجار از شیوه معروف به فارسی استفاده می‌شد و به همین دلیل بافت قالی با طول زیاد امکان پذیر بود، اما امروزه شیوه چله‌کشی در این منطقه به روش آذری و بر روی دار انجام می‌شود.
شریفیان تشریح کرد: شیوه پودگذاری قالی کهن بیجار منحصر به فرد است، چرا که در سنت پیشین این منطقه استفاده از سه پود مرسوم بوده، به این صورت که پود دوم نازک، اما پودهای اول و سوم ضخیم بودند در حال حاضر این شیوه به فراموشی سپرده شده و استفاده از دو پود رایج است.
قالی بیجار به قالی آهنی مشهور است
وی در ادامه افزود: شیوه نواختن یا ضربه زدن بر روی پودها در بیجار نیز بسیار متفاوت از سایر مناطق بافندگی ایران است، دلیل این تفاوت شدت و دفعات ضربه زدن به پودهاست که باعث فشردگی و تراکم بالای الیاف پشم می‌شود و عاملی شده که قالی بیجار به قالی آهنی شهرت یابد.
رنگ بندی روشن و شاد از مشخصات قالی بیجار است
کارشناس توسعه صنایع دستی اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کردستان، بیان کرد: یکی از مشخصات قالی بیجار رنگ‌های روشن و شاد نظیر طلایی، بژ، صورتی، پوست پیازی، سفید، حنایی و انواع سبزها در زمینه سرمه‌ای، عاجی و قرمز مورد علاقه بافندگان است، امروزه شمار رنگها بیش از 27 فام نیست و البته برخی از رنگها نظیر طلایی و انواع سبز به فراموشی سپرده شده و انواع قرمز و صورتی به شدت رواج یافته است.
شریفیان تصریح کرد: قالی‌های کهن بیجار به طور کامل از پشم بافته می‌شود(تار، پود، پرز)، به ویژه از پشم نژاد گوسفند همان منطقه که از کیفیت و مرغوبیت بالایی برخوردار است، ابریشم چه در قالی قدیم بیجار و چه در نمونه‌های جدید به ندرت مورد استفاده بوده است.
وی گفت: رنگرزی قالی بیجار، از شیوه رنگرزی گیاهی و شیمیایی رواج دارد در شیوه رنگرزی گیاهی استفاده از روناس، اسپرک، برگ مو، گندل، جاشیر، پوست انار و پوست گردو رایج است.
این کارشناس صنایع دستی، خاطرنشان کرد: اندازه‌های قالی‌های بافته شده در این منطقه پیرو سنتی است که در دیگر نقاط کشور ایران نیز وجود دارد، به طور مثال این گوناگونی اندازه‌ها، از بسیارکوچک (60*90 سانتیمتر) تا بسیار بزرگ (20 تا 30 متر مربع) رایج بوده و هست، این ابعاد در برخی موارد تا بیش از 50 متر مربع نیز بوده و بافت کناره کم و بیش رواج داشته و دارد.
قالی‌های حسینیه بیجار به رنگ استخوانی است
وی در پایان یادآور شد: زمینه قالی‌های حسینیه بیجار به رنگ استخوانی است و فرم هایی به شکل ماهی نسبتا درشت به رنگ های قرمز و سبز و ترنج هایی به رنگ قرمز روشن و آبی متوسط بر روی آن جلوه می‌کنند و طرح قاب مانندی که در متن سرانداز و کناره های قالی تکرار شده در لچک و ترنج قالی های جوشقان به کار می‌رود این طرح با نام چهار فرنگی نیز شناخته می‌شود.
گفتنی است؛ این قالی‌ها در روستای حلوایی بیجار که فرش‌های تولید شده آن در داخل و خارج کشور شهرت فراوانی دارند، بافته شده است، در این روستا ساختمانی به کارگاه قالیبافی اختصاص داده شده بود، ساختمان این کارگاه که اصطلاحا تونخانه نامیده می‌شد، به دستور مرحوم موسی خان مستشیری و در حدود 60 سال قبل از بافت قالی‌های حسینیه بنا شده بود؛ این بنا اکنون خرابه است.
انتهای پیام