شاهکار هنر معماری ایرانی در مساجد تاریخی خراسان‌جنوبی
تاریخ ما، گروه استان‌ها: هر فردی که به قصد گردشگری به نقطه‌ای از ایران سفر می‌کند هدف خاصی از این گشت و بازدید دارد، گاه می‌خواهد از محیطی طبیعی آن منطقه لذت ببرد، زمانی قصد دیدن آثار باستانی آن منطقه دارد و در بسیاری از موارد نیز هدف او از سفر زیارت اماکن مقدس است.
اما برای بسیاری از افراد دیدن هنر گذشتگان منطقه‌ای که به آنجا سفر می‌کند حائز اهمیت بوده که در مورد آثار تاریخی هنر معماری از اهمیت خاصی برخوردار است. در این میان مساجد قدیمی به عنوان یکی از قدیمی‌ترین اماکن تاریخی به واسطه معماری زیبا، کتیبه‌ها، گچ‌بری‌ها، معرق‌ها و دیگر عناصر معماری یکی از جاذبه‌های گردشگری است.
در خراسان‌جنوبی نیز مساجد قدیمی فراوانی وجود دارد که بسیاری از آن قابلیت جذب گردشگر را دارند از آن جمله می‌توان به مسجد هندوالان، مسجد جامع علوی، مسجد جامع قاین و مسجد جامع سرایان اشاره کرد.
در این گزارش قصد داریم اشاره‌ای به جلوه‌های زیبا و بی نظیر مساجد تاریخی خراسان‌جنوبی داشته باشیم تا اگر گذرتان به دیار خاوران افتاد سری به این مساجد دیدنی بزنید و از هنر معماران این دیار لذت ببرید.
وجود کتیبه‌هایی به خط کوفی در مسجد هندوالان
مسجد جامع هندوالان نیز قدیمی‌ترین بنای مذهبی خراسان‌جنوبی است که در روستای هندوالان از توابع بخش درمیان قرار دارد. وجود کتیبه‌هایی به خط کوفی مربوط به قرن پنجم یا ششم هجری قمری احتمال ساخت مسجد را در آن زمان تقویت می‌کند.
مهمترین عناصر معماری آن سر در ورودی، صحن، گنبد خانه، شبستان ستون دار و محراب می‌باشد. گنبد خانه مرکزی با استفاده از فیل پوش‌ها و با مهارت بر روی فضای چهار ضلعی قرار گرفته است. شبستان ستون‌دار در دو طرف گنبد خانه واقع شده و به وسیله طاق به شیوه چهار ترک اجرا شده است
گفتنی است که این مسجد در سال ۱۲۳۷ هجری قمری مرمت شده است.
مسجدی با سابقه ۷۰۰ ساله در بیرجند
مسجد عاشورا در بخش مرکزی با بافت قدیم شهر بیرجند در محله چهار درخت و در یکی از معابر منتهی به خیابان اسدی در مجاورت مسجد چهار درخت و مقابل مدرسه معصومیه قرار دارد که در حال حاضر علاوه بر محل دار الشفاء خیریه حضرت فاطمه الزهرا (س) و حسینیه فاطمیه، مکانی برای تجمع هیئت‌ها در شب عاشورا نیز است.
طبق اظهارات اعضا هیئت امنا قدمت بنا حدوداً مربوط به ۷۰۰ سال پیش است و در گذشته هم‌زمان با آغاز ماه محرم عده‌ای از سادات به این مکان می‌آمده و در این محل مراسم علم بندان را برگزار می‌کرده‌اند.
از سال ۱۳۳۵ یعنی تاریخ تأسیس هیئت فاطمیه که در ابتدا با نام هیئت حسینی (ابوالفضلی) خوانده می‌شده تاکنون، از این مکان به عنوان محل تجمعات و برگزاری مراسم سوگواری و عزاداری استفاده می‌شده است.
مسیر ورود به مسجد هم از طریق صحن و هم از طریق حسینیه جنب آن امکان‌پذیر است که مسجد در قسمت صحن دارای ورودی ایوان مانندی با نمای سنگ مرمر و قوس کنگره دار به صورت معماری بناهای جدید است.
در قسمت سردر آن تمثالی بزرگ از قرآن مجید است و دارای درب‌های آهنی مستحکم و نمایی کاملاً تازه ساز و جدید می‌باشد.
فضای داخلی مسجد با مساحتی کمتر از ۲۵۰ متر مربع زیربنا از یک سری فضاهای پیوسته تشکیل یافته است که از ویژگی‌های بارز آن می‌توان به دیوارهای قطور که از خصوصیات شاخص بناهای منطقه است اشاره کرد که بر روی آنها طاق‌هایی از نوع جناغی و تیز متوسط ساخته شده است.
مسجد جامع علوی، آرامگاه مردی از سلسله سادات
مسجد جامع علوی از بناهای قدیمی شهرستان بیرجند است. این مسجد توسط آیت‌الله حاج سیدکاظم حائری بنا شد. این روحانی بلند مرتبه در اوایل ورودش مسجد جامع چهار درخت را برای نماز اختیار کرد و تعمیراتی نیز در این مسجد انجام داد.
بدون شک یکی از انگیزه‌های اصلی ساخت مسجد علوی خدمت به مردم بود. بی بی معصومه حائری، دختر آیت الله حائری نیز در مورد انگیزه ساخت مسجد می‌گوید که پدر در سفرشان به مکه، چشمشان به مسجدی می‌افتد که بر سر در آن نوشته شده بود مسجد اموی و ایشان بعدها تعریف کردند که از همان زمان قصد و نیت خود را بر این قرار دادم که خداوند توفیقی دهد تا مسجدی بسازم و آن را مسجد علوی نامگذاری کنم.
این مسجد نیز از ویژگی‌های جذاب معماری برخوردار بوده است.
مسجدی با دو قبله در شهر قاین
مسجد جامع قاین خراسان‌جنوبی با قدمت ۱۱۰۰ ساله به‌عنوان بلندترین عمارت قاین و یکی از شاهکارهای معماری ایرانی – اسلامی شناخته می‌شود. در مورد تاریخ احداث اولیه مسجد عقاید مختلفی است بطوری‌که برخی معتقدند این مسجد بر روی بقایای یک آتشکده ساسانی ساخته شده است و برخی همانند ناصر خسرو زمان احداث آن را اوایل قرن پنجم هجری ذکر کرده‌اند.
این مسجد بنایی بسیار قدیمی و با شکوه است که مساحت مسجد ۱۴۷۰ متر و زیربنای آن ۱۰۵۰ مترمربع می‌باشد. ایوان اصلی آنکه از شاهکارهای معماری اسلامی است دارای ۱۸ متر ارتفاع ۱۱ متر عرض و ۲۲ متر طول است.
این مسجد دو قبله متفاوت دارد. که یکی به سمت بیت‌المقدس و دیگری به سمت کعبه ساخته شده است. ساعت آفتابی توسط استاد توحیدی در میان صحن مسجد برای تعیین ظهر شرعی قائن ساخته شده است. همچنین دو در مسجد یکی به سوی بازار قدیمی در شرق با دری بزرگ و دیگری به سوی شمال (محل بازار فعلی) باز می‌شود.
مسجد درخش
به استناد کتیبه موجود، بنیان اولیة مسجد درخش به سال ۹۸۱ هجری قمری مربوط می‌شود و بانی آن عمیدالملک محمد درخشی بوده است. به‌طور کلی فضاهای احداث شده در این مسجد شامل ایوان اصلی، شبستان و یک اتاق وسیع در جنب شبستان است.
مهمترین عناصر تزئینی به کار رفته در این اثر تاریخی سقف محراب و تزئینات گچی چلیپایی در قسمت فوقانی آن، طاق‌نماهای بخش بالای محراب با طاقچه‌های کوتاه و تزئینات مقرنس و کاربندی در گوشه‌ها است.
همچنین تقارن موجود در اجزا و عناصر معماری به کار رفته در شبستان بر زیبایی این اثر افزوده است. اتاق وسیع موجود در شرق شبستان با استفاده از یک ستون قطور و به روش تاق و تویزه پوشیده شده و در این فضا طاقچه‌های کوچک و بزرگ در بدنة دیوار دیده می‌شود.
این مساجد تنها بخشی از مساجد قدیمی و تاریخی خراسان‌جنوبی است که نشان از قدمت فرهنگ و تمدن در دیار خاوران است و از فرصت گران‌بهای وجود این مساجد تاریخی می‌توان برای رونق گردشگری نیز بهره برد.