گزارشی از نوستالژی ماشین دودی تا خاطراتی که از خاک درآمد

به گزارش «تاریخ‌ما»، عملیات عمرانی شهرداری این‌بار در شهرری، ۴۰ متر از ریل ماشین دودی دوره ناصرالدین شاه قاجار را از زیر خاک بیرون کشید، تا خیابان فدائیان اسلام هم در تاریخِ این شهر قدیمی نقش داشته باشد.

اکنون اداره کل میراث فرهنگی استان تهران و شهرداری شهر ری با پیدا شدن این خط ریل، در حال برنامه‌ریزی برای ساماندهی این مسیر، مرمت ریل و حتی در صورت امکان جابجایی ماشین دودی باقی مانده از آن دوره‌ی تاریخی از متروی شهرری به این نقطه هستند تا مسیر جدیدی برای حضور گردشگرانی که شهر ری را با حرم شاه عبدالعظیم، دو گورستان تاریخی، برج طغرل و چشمه علی می‌شناسند، خاطرات خود را دوباره مرور کنند.

تهرانی‌های قدیم از ماشین دودی چه یادشان هست؟

محمد طاهری که ۶۵ سال پیش در شهر ری به دنیا آمده است به خبرنگار «تاریخ‌ما» می‌گوید: وقتی ۶ – ۷ سالم بود با پدرم سوار ماشین دودی می‌شدیم و از ایستگاه دایره شهر ری که امروز به پارک رازی تبدیل شده، تا بالای میدان شوش سر خیابان لرزاده امروزی می‌رفتیم.

او ادامه می‌دهد: خاطرم هست آن زمان، می‌گفتند این ریل متعلق به یک خانم انگلیسی بود اما گویا با مسئولان ایرانی به توافق نرسیده بود و آن را حدود سال ۴۷ جمع کردند و قطار باقی مانده‌اش را به متروی شهر ری منتقل کردند.

ربابه جمال پور متولد ۱۳۳۱ هم در تهران زندگی می‌کند، او نیز به «تاریخ‌ما» می‌گوید: در آن سال‌ها برای زیارت به شاه‌عبدالعظیم دو بار با ماشین دودی به شهر ری رفتیم. در آن زمان همه با هم سوار ماشین می‌شدند  اما ماشین حدود ۱۰ تا ۱۵ نفر را بیشتر سوار نمی‌کرد.

او آخرین بار سال ۴۱ سوار ماشین دودی شده است.

اعظم اشتیاق متولد ۱۳۳۳ در تهران است، او هم به خوبی یادش است که وقتی هفت، هشت سال بیشتر نداشته با پدر و مادرش برای زیارت شاه عبدالعظیم از تهران سوار ماشین دودی می‌شدند و به شهر ری می‌رفتند.

او ادامه می‌دهد: صندلی‌های ماشین چوبی بود، به صورت نیمکت، وقتی حرکت می کرد جوانان روی سقف آن از این واگن به آن واگن می‌پریدند، نام هر ایستگاه آن “گارد ماشین دودی” بود.

عصمت سادات پرستان‌پور متولد ۱۳۳۰ هم با خانواده‌اش از تهران با ماشین دودی به شهر ری می‌رفته است، او نیز به خبرنگار «تاریخ‌ما» می‌گوید:  مسیرهای رفت به سمت شهر ری را همیشه با ماشین دودی می‌رفتیم و مسیر برگشت را با درشکه به تهران برمی‌گشتیم. همه خانواده با یکدیگر سوار ماشین می‌شدیم و هیچ تقسیم‌بندی در جنسیت مسافران وجود نداشت.

محمدرضا قاسمی متولد ۱۳۲۴ در تهران است، او هم مانند دیگر تهرانی‌ها یکی از زمان‌هایی که با ماشین دودی سفر کرده، وقتی بوده که با خانواده برای زیارت شاه عبدالعظیم می‌رفته است.

وی یادآور می‌شود: در مسیری که می‌رفتیم، افراد تهیدستی را می‌دیدیم که که با مقوا و حلبی برای خود خانه درست کرده بودند، که بعد از جمع کردن ریل‌های ماشین دودی، بعد از سال ۴۰ برای آن‌ها در منطقه دولت‌آباد امروزی، خانه‌هایی ساخته شد.

او قیمت بلیت برای هر نفر برای سوار شدن به ماشین دودی را حدود ۱۰ شاهی (نصف یک قران – ریال-) به خاطر می‌آورد و می‌گوید: در مسیر نیز از مسافرانِ ماشین دودی با کباب و دوغ شتر پذیرایی می‌کردند.

قاسمی ادامه می‌دهد: در آن زمان معمولا مسافت‌ها طولانی بودند و به همین علت بیشتر مردم در مسیرپیاده‌روی می‌کردند، جالب بود که برخی مردم خوش‌ذوق مطالبی را به صورت شعر خطاب به آدم‌های پیاده می‌گفتند، مثلا می‌خواندند؛ «خانوم تاکسی سوار شو، اگه تاکسی گرونه اتوبوس یقرونه»

در ادامه‌ی مسیر کف سازی، اگرریل کشف شود، حفظ می‌کنیم

معصومه پورنظری – شهردار ناحیه یک شهر ری – که برای سرکشی از روند کار در منطقه به مقابل امامزاده عبدالله آمده بود نیز می‌گوید: با توجه به این‌که محور فدائیان اسلام از محورهای اصلی شهر ری است تصمیم گرفته شد تا نسبت به بازسازی پیاده‌روی خیابان فدائیان اسلام اقدام شود، که در همان مراحل ابتدایی کار با کندن کف پیاده‌رو، ریل ماشین دودی مشخص شد و در بازدیدی که شهرداری منطقه ۲۰ نیز از ریل‌ها داشت، تصمیم گرفته شد تا ریل‌ها حفظ شوند و داخل ریل از ماسه پر شود، همچنین ماشین دودی از مترو شهرری به این منطقه منتقل شود.

او با تاکید بر این‌که در این شرایط موقعیت برای ورود گردشگران به این منطقه می‌تواند باز شود، می‌افزاید: تصمیم شهرداری و میراث‌فرهنگی بر حفظ آثار است، بنابراین باید نسبت به مرمت و بازسازی ریل اقدام شود، اگر میراث فرهنگی طبق قولی که داده است تا پایان سال بتواند بازسازی را به سرانجام برساند، شهرداری نیز بُتن ریزی در پیاده‌رو را با طرح نقاشی ایرانی – اسلامی اجرا می‌کند.

وی همچنین با اشاره به این‌که رضایت شهروندان برای شهرداری اولویت دارد، می‌گوید: قطعا رضایت کسبه نیز در نظر گرفته می‌شود، همچنین موقعیتیِ مناسب که کمترین مخالفت‌ها را به همراه دارد برای استقرار ماشین دودی در نظر گرفته می‌شود.

نظری‌پور با بیان این‌که در ادامه‌ی پروژه‌ی کف‌سازی پیاده‌روی فدائیان اسلام،  در صورتی که باز هم با این مسیر مواجه شویم قطعا ان‌ها نیز حفظ می‌شوند چون به نوعی بحث  صنعتی شدن تهران را به رخ می‌کشد.

این صحبت‌ها در حالی مطرح می‌شوند که به نظر می‌رسد کسبه‌ای که مغازه‌هایشان موازی با ریل ماشین دودی است، چون هنوز هیچ اطلاعاتی از اثر به دست آمده ندارند، مخالف‌ هر نوع اقدامی هستند.

یکی دو کسبه که حاضر به گفت‌وگو با خبرنگار «تاریخ‌ما» نشدند، معتقدند تا بعد از تعطیلات نوروز این ریل تبدیل به زباله‌دانی می‌شود.

آن‌ها حاضر نشدند به قول‌هایی که میراث فرهنگی و شهرداری برای مرمت و تغییر وضعیت ریل می‌دهند گوش کنند!

محسن شیخ‌الاسلامی – معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی استان تهران – ۲۲ اسفند با پیدا شدن این ریل، اعلام کرده بود: «به دنبال انجام عملیات عمرانی در پیاده‌رو خیابان فداییان اسلام در شهری ری و در مقابل امامزاده، پایه‌های ریل ماشین دودی دوره قاجار به مساحت حدود ۴۰ متر نمایان شد، بنابراین در نخستین قدم این مسیر و ریل‌های مشخص شده باید مرمت شوند و با کمک دستگاه‌هایی مانند شهرداری، ماشین دودی به صورت نمادین در کنار همان پایه قرار گیرد، چون ریل به دست آمده با آن ماشین هویت پیدا می‌کند.»

به گزارش «تاریخ‌ما»، نام ماشین دودی را در تهران قدیم به اولین خط آهن ایران که بین تهران و شهر ری کشیده شد، تعلق گرفت و علت این نامگذاری بخاری بود که از دودکش قطار آن خارج می‌شد.

این راه آهن در سال ۱۲۶۱ خورشیدی در دوره ناصرالدین شاه ساخته شد که امتیاز آن را یک مهندس فرانسوی به نام «مسیو بواتال» به نمایندگی یک شرکت بلژیکی از ناصرالدین شاه گرفت. شاید بتوان گفت ماشین دود نخستین خط تراموای تهران است.

این ماشین دودی دو ایستگاه داشت. نقطه آغاز آن خط نزدیک خیابان دروازه خراسان (میدان قیام و پارک کوثر فعلی) و نقطه پایانی جلوی در شاه عبدالعظیم در شهر ری بود. در آغاز هر بار به هنگام راه افتاده قطار، بچه‌ها سنگ زیادی به ماشین دودی می‌زدند. این وسیله جدید مورد پذیرش مردم تهران واقع نشد در مدت کوتاهی با ورشکست شدن این شرکت بلژیکی، تراموا در تهران به بایگانی تاریخ سپرده شد.

در شروع کار ماشین دودی مردم کنجکاو تهران برای آشنایی با پدیده جدیدی که به شهرشان آمده بود به محل «گارماشین» که ایستگاه ماشین دودی بود می‌رفتند، ولی هیچ‌کس جرئت و تمایل سوار شدن به آن را نداشت. تا اینکه ناصرالدین شاه برای اولین بار با گروه زیادی از مقامات مملکتی با ماشین دودی به شهرری مسافرت کرد و همین مسئله باعث تشویق مردم به استفاده از ماشین دودی شد. این راه‌آهن در سال‌های دهه ۱۳۴۱ تعطیل شد و اکنون باقی مانده آن ماشین در حیاط مترو شهر ری و بخش دیگر آن در بخشی از فضای پارک ملت است.

انتهای پیام