معماری سلجوقی همه ویژگی‌های معماری ایرانی را دارد

به گزارش خبرگزاری مهر به نقل از روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، محمد رضا ریاضی نویسنده، پژوهشگر، باستان‌شناس و استاد دانشگاه این مطلب را در نشست تخصصی «آثار، طرح‌ها و نقوش دوره سلجوقی» که به همت پژوهشکده هنرهای سنتی پژوهشگاه برگزار شد مطرح کرد.

او با اشاره به اینکه سلجوقیان از طوایف ترکمانان اغز بودند که در شرق ترکستان به صورت صحراگردی زندگی می‌کردند گفت: بعد از سقوط دولت سامانی پسران سلجوق قدرت یافته و کم کم با دولت غزنوی بر سر قلمرو وارد منازعه شدند و در سال ۴۱۶ هجری فتنه بزرگی را در خراسان ایجاد کردند.

وی تصریح کرد: دوره سلجوقی بسیاری از سنت‌های هنری بر اساس اسلوب‌های دوره ساسانی احیا شد و معماری، نقاشی، سفالگری، شیشه گری، فلزکاری، پارچه‌بافی به نهایت رشد و ترقی رسید.

او با بیان این نکته که در دوره سلجوقی بار دیگر و همانند دوره ساسانی بسیاری از اشکال هنر و تمدن ایران در قلمرو وسیع دولت سلجوقی چون آناتولی، قفقاز، سوریه و آسیای مرکزی گسترش یافت و به کار گرفته شد افزود: در دوره سلجوقی‌ها برای نخستین بار مناطق مختلف ایران دارای وحدت سیاسی شد و حکام سلجوقی حکومتی مقتدر با مرکزیت واحد بوجود آوردند.

تاکید مردم عهد سلجوقی بر هنر ایران پیش از اسلام

این نویسنده و پژوهشگر خاطر نشان ساخت: مردم عهد سلجوقی نیز همانند مردم عهد سامانی بر هنر ایران پیش از اسلام تاکید داشتند و در احیا و تجدید آنها می‌کوشیدند به طوری که انعکاس و تأثیر معماری، فلزکاری، پارچه‌بافی، شیشه گری ساسانی در هنرهای سلجوقی آشکار و مشهود است.

ریاضی از مساجد جامع اصفهان، زواره، اردستان، برسیان، بروجرد، اشترجان، زوزن، برج‌های خرقان، طغرل شهر ری، پیر علمدار، کاروانسرای رباط شرف به عنوان یادگارهای معماری سلجوقی یاد کرد.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه سلجوقیان در زمینه‌های مختلف به اوج‌های تازه ای در زمینه علم، فرهنگ و دانش، معماری، سفالگری، خط و خوشنویسی، مصور سازی کتاب، فن شیشه گری، پارچه بافی، فلز کاری و… دست یافتند اظهار داشت: در طول دوره سلجوقی با احیا و توسعه فرهنگ، زبان و ادب فارسی، سنت‌های هنری فرصت مجال یافت و رنگ بوی ایرانی به خود گرفت که می‌توان اصطلاح هنر ایرانی – اسلامی را در مقابل هنر سایر سرزمین‌های اسلامی، عربی – اسلامی به کار برد.

به گفته وی، دست آورده‌ای دوره سلجوقی تنها محدود تولد معماری و هنر نبود، بلکه بزرگترین دانشمندان علوم مختلف در دربارهای این حکام به تولید علم و ادب پرداختند.

ریاضی با اشاره به این نکته که در طول سده‌های پنجم تا هفت هفتم هجری تولیدات هنری شهرهای ایران از شهرت جهانی برخوردار و محصولات آنها بین شرق و غرب مبادله می‌شد افزود: نیشابور مرکز تولید فیروزه، انواع ظروف سفالی، پارچه‌های ابریشمی و نخی،، اشیای شیشه‌ای و فلزی بود؛ جرجان در تولید شیشه و سفال شهرت داشت، شهر ری مرکز تولید انواع سفالینه‌ها، اشیای شیشه‌ای، اشیای چوبی، انواع پارچه و … بود، کاشان مهمترین مرکز تولید سفالینه‌های زرین فام و مینایی، اصفهان مرکز تولید انواع پارچه و لباس، اشیای فلزی و انواع زیر اندازه‌ها، شیراز نیز مرکز تولید پارچه‌های ابریشمی و کتانی، گلیم بافی، گلاب، انواع عطر بود.

رواج اشکال جدیدی خاصه در هنر فلزکاری و سفالگری

این پژوهشگر با بیان اینکه در این دوره مضامین نقاشی‌های کتب خطی بر سفالینه‌های چند رنگ و کاشی‌های زرین فام و بالعکس تقلید می‌شد تصریح کرد: در دوره سلجوقی فلزکاری، زرگری، تذهیب، شیشه‌گری، پارچه‌بافی، سفالگری اهمیت فراوان و از منظر زیبایی شناسی نیز به افق‌های تازه و کاملاً کمال یافته دست یافت و اشکال جدیدی خاصه در هنر فلزکاری و سفالگری رواج پیدا کرد.

او گفت: جذابیت هنر سلجوقی تنها محدود به اشکال تازه نبود، بلکه این جذابیت در غنای طرح‌های تزئینی و نقش مایه‌های شاخص آنها است.

وی با بیان اینکه در این دوره طرح‌ها از نظر ترکیب بندی بسیار پیچیده و مرکب شدند افزود: طرح‌ها بیشتر انتزاعی و به جای اشکال گیاهی، اسلیمی‌ها به صورت مسطح و تخت و چه به صورت برجسته نما وسعت یافت و کتیبه نگاری بر روی آثار به فراوانی استفاده شده و خط نسخ رواج عمومی یافت.

به گفته وی، خط نسخ چه به صورت مجرد و چه آمیزش با انواع مختلف خطوط تزئینی کوفی در این دوران رواج فراوان یافت و طرح‌های پیکره‌ای حیوانات و انسان نیز به صورت گسترده‌تر مورد استفاده قرار گرفت. او افزود: هنر عصر سلجوقی تنها به تلفیق موزون طرح‌ها راضی نمی‌شد، بلکه در خلق اشکال در هم بافته با پیچیدگی بیشتر و تراکم متغیر با کشش زیاد به ویژه در حکاکی روی فلز و بافت پارچه توانمند بود.

توسعه دامنه رنگ‌ها در تذهیب نسخ خطی با رواج رنگ‌های آبی لاجوردی

این پژوهشگر با بیان اینکه این غنی سازی در رنگ سفالینه‌ها، منسوجات، خاتم کاری اشیای نقره‌ای، مسی، طلایی و حتی در سیاه قلم کاری در اشیای مفرغی نیز دیده می‌شود افزود: توسعه دامنه رنگ‌ها در تذهیب نسخ خطی با رواج رنگ‌های آبی لاجوردی بسیار چشمگیر است.

او افزود: بعد از نخستین دوره تحول سفالگری ایران از سده‌های سوم تا پنجم هجری، دومین دوره تعالی سفالگری ایران از نیمه قرن ششم هجری شروع تا پایان سده هفتم ادامه می‌یابد؛ در این دوره ابتکارات جدیدی در فن ساخت و تزئین شکل می‌گیرد و سفالینه‌های ایران وارد عصر طلایی خود می‌شوند.

ریاضی اظهار داشت: در این دوره تولید سفالینه‌های با نقش کنده، لاجوردی ری، سفالینه‌های رنگارنگ، تک رنگ، سفالینه‌های گبری یا گروسی و سفالینه‌های مینایی و در انتها سفالینه‌های زرین‌فام بالاترین شکوه این فن را به نمایش می‌گذارند.

به گفته این نویسنده در اوایل دوره سلجوقی، تولید سفالینه‌های با نقش کنده ساده دو سده پیشین که نقوش آنها ساده و شامل خطوط نامنظم و درهم بود و با لعاب های سبز و زرد پوشش داده می‌شد و از نظر کیفیت، تنوع نقش و رنگ متحول و نقش متنوع بر بدنه داخلی ظروف خاصه کاسه‌ها رایج شد.

ایران یکی از مهمترین صادرکنندگان پارچه

وی با بیان اینکه تولید پارچه در دوره سلجوقی از اهمیت خاص برخوردار و در شهرهای مختلف ایران انواع پارچه‌های ابریشمی، پشمی، پنبه‌ای و کتانی تولید می‌شد تصریح کرد: محصولات مهم کارگاه‌های بافندگی شامل عمامه، جوراب، دستمال، شال کمر، لحاف، حوله، رختخواب، انواع سفره، روکش برای پشتی، نمد، خیمه، پرده، انبان ها، توبره، خورجین و ردای افتخار برای اهدا به مأموران عالی رتبه تولید می‌شد.

او افزود: کارگاه‌های بافندگی نه تنها محصولات مورد نیاز داخل کشور را تولید می‌کرد، بلکه ایران یکی از مهمترین صادرکنندگان پارچه برای کشورهای سواحل دریای مدیترانه بود.

ریاضی با بیان اینکه مردم ایران عصر سلجوقی دوستدار رنگ‌های متنوع بودند گفت: رنگ‌های سبز، قرمز، آبی و زرد سیر برای مردان به کار می‌رفت و در کنار این رنگ‌ها علاقه به رنگ‌های طلایی درخشان و پر زرق و برق و قوس قزحی نیز مورد استقبال بود.

وی با بیان اینکه اگرچه اطلاعات درباره فلزکاری سده‌های نخستین محدود است، اما از اوایل سده پنجم به بعد اشیای فلزی متنوعی باقی مانده است گفت: فلزات سده پنجم هجری از کیفیتی والا برخوردار و از سنن نقش‌های ساسانی متأثر هستند.

معماری سلجوقی همه ویژگی‌های معماری ایرانی را دارد

به گفته این پژوهشگر معماری دوره سلجوقی به نام شیوه رازی نیز شهرت دارد که این شیوه ابتدا در شمال ایران و سپس در شهر ری که یکی از تختگاه‌های دولت سلجوقی بود، پدیدار شد و به تدریج در دیگر شهرهای ایران مورد استقبال قرار گرفت.

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه معماری سلجوقی همه ویژگی‌های شیوه‌های گذشته معماری ایرانی را دارد تصریح کرد: در این شیوه، نغزکاری شیوه پارسی، شکوه معماری پارتی و ریزه‌کاری شیوه خراسانی با هم پدیدار می‌شوند.

او گفت: در دوره سلجوقی ساخت تاق و گنبدهای دو پوسته بسیار پیشرفت می‌کند و طرح مساجد شبستانی به مساجد چهار ایوانه تبدیل می‌شود (سابقه حیاط چهار ایوانی به معماری اشکانی در کاخ هترا در بین النهرین می‌رسد).

وی با اشاره به این نکته که در دوره سلجوقی تزئین به شکل آجرکاری در نماهای بیرونی و گچ بری در نماهای داخلی به اوج خود می‌رسد افزود: برج‌های خرقان، مسجد جامع اصفهان، رباط شرف، جامع اردستان، گنبد سرخ مراغه، برج طغرل در شهر ری، دوازده امام یزد، مسجد جامع قزوین، جامع زواره و… از نمونه‌های برجسته معماری شیوه رازی است.