لزوم آگاهی عمومی درخصوص کودک آزاری/پیشگیری موثرترین راه درمان است

سایت «تاریخ ما»، گروه استان ها- وحید محمدی یکتا: رشد سریع تکنولوژی اگر چه آسایش و آرامش قابل ملاحظه ای را برای ما فراهم کرده، اما از منظر دیگر ارزیابی ها نشان داده است که آسیب ها و مشکلات روانی اجتماعی نیز رشد فزاینده ای داشته  و گاه امکان مدارا با فشارهای موجود در زندگی به طور محسوسی کاهش پیدا کرده است.

آسیب اجتماعی مانند طلاق، اعتیاد، خودکشی، بزهکاری و بی بند و باری جنسی گروهی از ناهنجاری ها و نابسامانی های رفتاری افراد در یک جامعه هستند که به طور مشخص با هنجارهای اجتماعی در تعارضند و از طرفی وقتی بروز پیدا می کنند نه تنها منجر به کاهش عملکرد کارآمد فردی می شوند، بلکه در سطح وسیع تر خانواده و جامعه را نیز از کارایی مثبت خود منحرف می کنند.

بنابراین این آسیب ها اثرات نامطلوبی چه در سطح فردی و جمعی برجای می گذارند و از این منظر اهمیت فراوانی دارند که نظم عمومی جامعه را بر هم می زنند و هنجارهای آن را مورد تعرض قرار می دهند.

با توجه به اینکه تعداد و تنوع آسیب ها روز به روز در حال افزایش است و تمامی آسیب ها در هم گره خورده اند و همچنین  به دلیل اثراتی که این نابسامانی ها بر جای می گذارد نیاز به بررسی و برنامه ریزی هایی در راستای پیشگیری و کاهش آن ها به شدت احساس می شود، در خصوص آسیب های اجتماعی، به ویژه کودک آزاری به عنوان نوعی از این آسیب ها که امروز در جامعه شاهد آن هستیم، با « آسیه ملک دار» کارشناس ارشد روان شناسی بالینی و مسئول اورژانس اجتماعی اداره بهزیستی شهرستان پیشوا به گفتگو نشستیم، که این گفتگو در ادامه می آید:

* برای مقابله با آسیب های اجتماعی در کشور ما چه تمهیداتی اندیشیده شده است؟

 آسیب ها در تمامی جوامع وجود دارند و هر جامعه ای برای کنترل و کاهش آن برنامه ریزی ، تدابیر و  اقداماتی را تدوین و اجرا می کند.

یکی از این برنامه ها اورژانس اجتماعی است،  اورژانس اجتماعی مرکزی است  که با هدف ارایه خدمات تخصصی و البته فوری به افراد در معرض آسیب و یا آسیب دیده سعی بر آن دارد که از انحراف مجدد آن ها جلوگیری کنند و البته اورژانس اجتماعی  به عنوان نهادی است که به صورت رایگان می تواند به آسیب های اجتماعی رسیدگی کند.

آن چه در این برنامه از اهمیت وافری برخوردار است، تخصصی بودن، به موقع بودن و در دسترس بودن ارایه این خدمات است، چرا که هر چقدر فاصله بین زمان مشکل تا مداخله تخصصی کم تر شود، تاثیرگذاری بیشتری خواهیم داشت.

بنابراین کلی ترین هدف اورژانس اجتماعی کنترل و کاهش بحران های فردی، خانوادگی و اجتماعی است و همچنین سعی بر آن دارد، که خدمات تخصصی را در دسترس جامعه هدف خود قرار دهد، اگر چه اورژانس اجتماعی در این راستا اهداف اختصاصی تری همچون ارتقا توانمندی فرد آسیب دیده یا در معرض آسیب که بتواند با افزایش آگاهی و مهارت های لازم با بحران های رو به رو شده مقابله کند و یا شناسائی مناطق آسیب خیز و انجام اقدامات تخصصی در  این زمینه در جهت کاهش آسیب های اجتماع را نیز دنبال می کند.

می توان گفت، اورژانس اجتماعی با اطلاعاتی که از نقشه خلقی مناطق به دست دارد، می تواند بستر بسیار مناسبی برای رصد کردن آسیب های اجتماعی باشد، به طور کلی ۴ فعالیت اصلی در اورژانس اجتماعی عبارتند از مرکز مداخله در بحران های فردی، خانوادگی و اجتماعی که باز هم هدف ارایه خدمات تخصصی و فوری به افراد آسیب دیده و یا در معرض آسیب است که از انحراف مجدد آن ها جلوگیری شود.

خط تلفن اورژانس اجتماعی ۱۲۳ است، که به صورت ۲۴ ساعته به افراد در معرض آسیب و آسیب دیده خدمات تخصصی ارایه می دهد، اگر تماس  تلفنی فرد مرتبط با وظایف اورژانس باشد با توجه به شرایط فرد اقدامات لازم صورت می گیرد.

یعنی اگر وضعیت تماس گیرنده در شرایط بحرانی و حاد بوده و احتمال خطر جانی داشته باشد، کارشناس خط با هماهنگی مسئول مرکز جهت اعزام کارشناس اقدام می کند. و اگر به گونه ای باشد که نیاز به مداخله سریع دستگاهها و نهادهایی مانند ۱۱۵- ۱۱۰- و ۱۲۵ را داشته باشد هماهنگی های لازم  صورت می گیرد، اما اگر تماس فرد در حیطه وظایف اورژانس نباشد با ارایه یک راهنمایی کوتاه تماس قطع می شود.

تیم سیار اورژانس اجتماعی که کارشناس اورژانس با وسیله نقلیه خودروهای مناسب سازی شده در نقاط آسیب خیز شهر می رود و به صورت سرپایی خدمات ارائه می دهد.

 اورژانس اجتماعی سعی بر آن دارد که مداخلات روانی- اجتماعی قبل از مداخلات قضایی- انتظامی و یا در کنار این نوع مداخلات  صورت گیرد، که این مهم می تواند نقش بسیار ارزشمندی در پیشگیری و کاهش جرم داشته باشد و  گاه حتی منجر به کاهش تعداد پرونده های قضایی شود.

بنابراین فعالیت اورژانس اجتماعی این فرصت را ایجاد می کند قبل از این که فرد در پیچ و خم های قضایی قرار بگیرد، با مداخلات به موقع و تخصصی زمینه بازگشت و حل مسایل او فراهم شود، اما لازم است که اشاره شود اختیارات افراد اورژانس اجتماعی مشخص‌شده است اورژانس اجتماعی پلیس نیست و کارشناسان اورژانس اجتماعی ضابط قضایی نیستند.

* جامعه هدف اورژانس اجتماعی چه گروه هایی هستند؟

اورژانس اجتماعی یک منبع اجتماعی برای کمک به کسانی که به هر دلیلی در معرض آسیب و یا دچار آسیب اجتماعی قرار گرفته اند، است، اما در خصوص این که جامعه هدف این برنامه چه کسانی هستند می توان گفت زنان و دختران آسیب دیده اجتماعی و در معرض آسیب اجتماعی حاد، افرادی که قصد خودکشی دارند یا اقدام به خودکشی کرده اند، همسران آزار دیده ، کودکان آزار دیده، معلولین آزار دیده، سالمندان آزار دیده، دختران و پسران فراری از منزل، کودکان خیابانی، مبتلایان به اختلال هویت جنسی «تی. اس» ، زوجین دارای اختلاف خانوادگی حاد، ساکنین سکونت گاه های غیر رسمی و مناطق حاشیه نشین از جمله گروه های هدف برنامه اورژانس اجتماعی هستند.

* در خصوص کودک آزاری به عنوان یکی از آسیب های اجتماعی کمی بیشتر توضیح دهید.

یکی از انواع آسیب های اجتماعی کودک آزاری است، که در واقع یکی از جامعه هدف اورژانس نیز کودکان آزاردیده و یا در معرض آزار هستند، کودکان هنگام تولد موجودات بسیار ناتوانی هستند که برای ادامه زندگی و بقاء خود نیازمند حمایت دیگران و نیاز مبرم به زندگی خانوادگی دارند.

زمانی که والدین در مسیر رشد نیازهای کودک خود را به درستی شناخته و به رسمیت بشناسند و حتی تامین آن ها را تسهیل کنند، کودک را به سمت سلامت روان هدایت می کنند.

اما زمانی که این حمایت مخصوصاٌ در سال های اولیه زندگی خدشه دار شود ممکن است ادامه مسیر زندگی کودک با مشکلات و آسیب هایی همراه شود.

طبق تعریف سازمان جهانی بهداشت کودک آزاری یعنی « آسیب یا تهدید سلامت جسم و روان و یا سعادت و رفاه و بهزیستی کودک به دست والدین یا افرادی که نسبت به او مسئول هستند. »

در واقع هر گونه غفلت و کوتاهی که به سلامت جسمی و روانی کودک آسیب بزند و همچنین مانعی بر سر راه رشد بهنجار کودک شود، کودک آزاری قلمداد می شود.

کنوانسیون حقوق کودک در مادهیک  خود کودک را چنین تعریف می کند « منظور از کودک، افراد انسانی زیر ۱۸  سال است، مگر آن که ، طبق قانون قابل اجرا در مورد کودک، سن بلوغ کمتر تشخیص داده شود. »

لازم  به ذکراست طبق قانون مصوب مجلس در سال ۸۱ درباره حمایت از حقوق کودکان و نوجوانان، کودک آزاری یک جرم عمومی است به آن معنا که نیاز به شاکی خصوصی ندارد و اگر کسی خبر دهد، که یک کودک آزاری اتفاق افتاده است، قوه قضائیه حتما آن را پیگیری می‌کند.

فراموش نکنیم مسئولیت مراقبت از کودکان متوجه همه نهادها است و با توجه به این که دوران کودکی در رشد، دوران حساسی به شمار می آید و هر آسیب جدی در این دوران می تواند صدمات جبران ناپذیری را به همراه داشته باشد، بنابراین می بایست با اجرای طرح های پیشگیرانه از این آسیب و معضل جدی کودک آزاری جلوگیری کرد.

* چرا اصولا کودکان از اقشار در معرض آزار هستند؟

کودکان از جمله آسیب پذیرترین قشر از جامعه هستند که به علت سن کم و نداشتن مهارت های کافی متاسفانه خطر تعرض به آن ها چه در خانواده و یا در جامعه همواره آنها را تهدید می کند.

* کودک آزاری معمولا توسط چه کسانی رخ می دهد؟

شاید بتوان گفت در میان انواع و اقسام  خشونت ها، خشونت خانگی که مهم ترین آنها کودک آزاری، همسر آزاری و سالمند آزاری است، هم چنان شیوع دارد و خیلی از انواع کودک آزاری ها در خانواده و از طرف والدین و یا اطرافیان نزدیک اتفاق می افتد

روزانه در جهان حدود ۵ کودک در اثر کودک آزاری فوت می کنند و هر ساله در جهان ۴ میلیون کودک مورد آزار قرار می گیرند.

در آمارهای بین‌المللی از هر ۳ دختر،‌ یکی و از هر ۵ پسر یک نفر، ‌تا ۱۸ سالگی‌شان مورد سوءاستفاده قرار می‌گیرند و میانگین سنی کودکانی که مورد آزار قرار می‌گیرند ۹ سال است.

* کودک آزاری در آزارهای جسمی و جنسی خلاصه می شود؟

خیر، باید به خاطر داشته باشیم برخلاف آنچه اکثریت فکر می کنند کودک آزاری تنها استخوان شکسته و یا صورت کبود نیست.

زمانی که واژه کودک آزاری را می شنویم به فکر کودک آزاری جسمی و جنسی می افتیم، در واقع تصویر اغلب ما از کودک‌آزاری همین صحنه است. اما کودک آزاری شامل طیف وسیعی است و آزاردیدگی  خود را به ۴ شکل نشان می دهد.

* اشکال مختلف کودک آزاری چیست؟

اولین شکل، کودک آزاری جسمی است، که شامل رفتارهایی که به جسم کودک صدمه می زند، مانند کتک زدن، سوزاندن، مجروح کردن و شکستن می شود.

کودک ­آزاری جسمی ممکن است ناشی از انضباط های افراطی یا تنبیه های  نامتناسب با سن یا وضعیت کودک هم باشد.

شکل دوم کودک آزاری جنسی است، که هرگونه فعالیت جنسی که قبل از سن قانونی کودک با او انجام شده و باعث ارضای فرد بزرگسال شود، را در بر می گیرد.

بر اساس این تعریف کودک آزاری جنسی طیف وسیعی را در بر می گیرد، که طبق تحقیقات صورت گرفته آسیب های جنسی پیامدهای زیان باری در بزرگسالی به همراه دارد، مانند ترس شدید از صمیمیت،  داشتن احساس گناه، شرم و تقصیر،  ابتلا به افسردگی، اضطراب، اختلالات جنسی، کاهش عزت نفس و …

سومین شکل کودک آزاری عاطفی است، که رشد عاطفی و عزت نفس کودک را دچار اختلال می کند و در واقع  شامل رفتارهایی است که به سلامت روانی کودک آسیب می رساند، مانند توهین کردن، ترساندن، تحقیر کردن، تبعیض و …

چهارمین شکل نیز کودک آزاری از نوع غفلت و یا مسامحه است، که شامل بی توجهی و غفلت والدین در تامین نیازهای اساسی کودک است، که این بی توجهی و غفلت خود را در تغذیه، سلامت، پوشاک و مراقبت های پزشکی و ابراز علاقه و عشق نشان می دهد.

* پیامدهای کودک آزاری چه زمانی مشهود می شود؟

پیامدهای کودک آزاری گاه به محض صورت گرفتن این پدیده در کودک دیده می شود و در بعضی موارد امکان دارد آثار آن تا دوران نوجوانی و یا  بزرگسالی بروز نکند، که به آن تاثیرات خفته و یا پنهان  پدیده کودک آزاری گویند.

کودک آزاری پدیده ای است که از عوامل چندگانه نشات می گیرد و برای بررسی آن می بایست به دنبال علت ها باشیم نه علت.

عواملی همچون ناآگاهی والدین که گاه رفتارها و تنبیه های خشن خود را عادی می دانند و از آثار و نتایج آن بر روی شخصیت کودک ناآگاهند و باورهای غلطی که در ذهن افراد در خصوص تنبیه بدنی شکل گرفته و تنبیه بدنی را تنها راه تاثیر گذار برای تربیت فرزندان خودشان می دانند، نشات می گیرد، اما همیشه به یاد داشته باشم که فرزندان ما عاشق تقلید کردن هستند ما در حال تربیت کردن پدر و مادر آینده هستیم.

تحقیقات ثابت کرده‌اند که کودکانی که در خانواده خود تنبیه بدنی می‌شده‌اند در آینده به احتمال زیاد خودشان نیز در مورد فرزندان خود اعمال خشونت خواهند کرد.

اگر چه ناگوارترین و تاسف بارترین پیامد کودک آزاری مرگ و میر کودک است، اما پیامدهای ناگوار دیگری نیز همواره در طول زندگی کودکی و بزرگسالی  او را تحت شعاع قرار می دهد.

در واقع کودک آزاری آسیبی است، که اگر چه در کودکی اتفاق می افتد، اما پیامدهای آن ممکن است، تا بزرگسالی کشیده شود.

قربانیان پدیده کودک آزاری متاسفانه در دوران رشدی خود با رفتارهای آزاردهنده جسمانی و روانی روبرو می شوند.

پیامدهای دیگری که این کودکان تجربه می کنند، شامل تاخیر در رشد، امتناع از رفتن به مدرسه، بروز رفتارهای آزارگرانه، پرخاشگری و بروز اختلالات روانی به صورت مشکلات هیجانی عمیق است.

اگرچه گاهی پیامدهای ناشی از کودک آزاری می تواند، خود را به شکل اختلالاتی همچون اختلالات شناختی، تجزیه ای، افسردگی ، اختلال «پی. تی. اس. دی» افکار خودکشی و ترس نیز نشان دهد.

بررسی ها نشان می دهند که بسیاری از کودکانی که قربانی پدیده کودک آزاری بوده اند در سنین بزرگسالی به آزار کودکان پرداخته و این می تواند یکی از زیان بارترین پیامدهای کودک آزاری باشد، که سبب تداوم آن می شود.

در بسیاری از موارد این کودکان آزاربیننده احتمالا در بزرگسالی والدین  آزاردهنده ای خواهند شد.

* بیشترین عوامل موثر بر کودک آزاری چیست؟

مشکلات اقتصادی و فقر که باعث می شود، کودک از داشتن امکانات اولیه و برآوردن نیازهای اساسی و طبیعی خود محروم شود، اعتیاد والدین که فرد مصرف کننده به دلیل بی مسئولیتی و رفتارهایی همانند پرخاشگری ممکن است کودک خود را مورد آزار قرار دهد.

در واقع عدم تعادل روانی در اثر  مصرف مواد مخدر می تواند کودک را در معرض آزار جسمی، روانی یا حتی جنسی قرار دهد.

ابتلا به بیماری های روانی و… از جمله عوامل دخیل در کودک آزاری هستند، که می توانند مشکلات جبران ناپذیری را برای کودک و نوجوان در معرض آسیب و یا آسیب دیده ایجاد کند،

* راهکارهای مقابله با پدیده کودک آزاری چیست؟

اولین هدف و اولین گام مداخله در کودک آزاری، پیشگیری است، که پیشگیری از کودک آزاری در سه سطح اول ، دوم و سوم انجام می شود.

پیشگیری سطح اولیه با آموزش هایی همانند مهارت های زندگی، فرزند پروری و … همراه است و هدف آن استحکام بنیان خانواده و جلوگیری از ایجاد مساله است.

در این نوع پیشگیری با تزریق اطلاعات و آگاهی صحیح به خانواده و کودک سعی بر آن می شود، از ایجاد پدیده کودک آزاری جلوگیری شود.

بنابراین، یکی از مهم ترین راه حل مقابله با کودک آزاری می تواند، آموزش عموم مردم باشد.

در پیشگیری سطح دوم خانواده های پرخطر قبل از این که کودک دچار آسیب پدیده کودک آزاری شود، شناسایی می شوند.

بنابراین از جمله برنامه های پیشگیرانه در سطح  ثانویه، شناسایی خانواده های پرخطر است.

به طور مثال در خانواده هایی که یک یا هر دو والد مصرف کننده مواد مخدر هستند، کودکانی که در خانواده های کم درآمد و یا بیکار زندگی می کنند، خانواده هایی که پر جمعیت هستند و همین امر ممکن است موجب غفلت از و بی توجهی به کودک و سوء رفتار آن ها شود.

در خانواده هایی که والدین مبتلا به بیماری های روانی هستند، همین امر می تواند  زنگ خطری باشد، که والدین به احتمال بیشتری کودکانشان را مورد اذیت و آزار قرار می دهند.

همچنین کودکان خیابانی، کودکان معلول و کودکان بیش فعال «ای. دی. اچ. دی» باید شناسایی شوند و تحت درمان قرار بگیرند.

 سطح سوم از پیشگیری شامل اقدامات مداخله ای، درمانی و حمایتی برای خانواده هایی است، که پدیده کودک آزاری در آن ها اتفاق افتاده است و در این سطح می بایست سعی کرد از بروز مجدد سوء رفتار جلوگیری شود.

سازمان بهزیستی نیز در حمایت از کودکان آزار دیده و در معرض آزار در سه سطح پیشگیری اول،دوم و سوم وظایف خود را انجام می دهد.

بدین صورت که کودکان آزاردیده و در معرض آسیب توسط تیم های تخصصی سیار اورژانس اجتماعی شناسایی می شوند و بعد از شناسایی با همکاری قوه قضاییه، دادگستری و پزشکی قانونی روند مربوطه انجام می شود، که شامل پذیرش و نگهداری کودک در معرض آسیب و یا آسیب دیده که فاقد سرپرست و یا سرپرست موثر هستند، می باشد.

همچنین  کودکان آزاردیده ای که شرایط بازگشت به محیطی امن و یا محیط خانواده را ندارند، مورد حمایت قرار می گیرند و در صورتی که خانواده دارای شرایط مناسب برای نگه داری کودک خود شود، بستر سازی های لازم جهت بازگشت کودک آزاردیده به خانواده فراهم می شود.