قدیمی‌ترین بافت تاریخی ثبت‌شده کشور؛ گواه غنای فرهنگی «استرآباد»
تاریخ ما، گروه استان‌ها- زهرا بهرامی: بافت تاریخی گرگان قدیمی‌ترین بافت تاریخی ثبت شده کشور است که در سال ۱۳۱۰ خورشیدی به شماره ۴۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
به گفته کارشناسان وسعت اولیه این بافت حدود ۲۰۰ هکتار بود که در حال حاضر بناهای تاریخی تنها در محدوده ۱۵۰ هکتاری آن دیده می‌شود.
بر اساس شواهد تاریخی، شهر گرگان (استرآباد) در دوران قاجار ۶ محله بزرگ به نام‌های سر پیر، دربنو، سرچشمه، میخچه گران، نعل‌بندان، سبزه مشهد و میدان داشت که هر کدام دارای چندین محله فرعی مانند پا سرو، میر کریم، دوشنبه‌ای، شیر کش بوده و بیشتر مساجد و تمام تکایای قدیمی و زیارتگاه‌ها و مکان‌های مذهبی شهر هم در همین محلات قرار داشتند.
در سال ۱۳۱۰ با آغاز شهرسازی و احداث خیابان پهلوی (امام خمینی فعلی) در دوره پهلوی روند تخریب و گسستگی بافت تاریخی گرگان آغاز شد تا جایی که هم‌اکنون تنها حدود ۲۷۰ تک بنای ارزشمند و تاریخی در این بافت باقی‌مانده است.
گذری در بافت تاریخی گرگان
بافت تاریخی گرگان دارای گذرها و ورودی فراوان است اما ترجیح می دهم از میدان مرکزی (توپخانه) به سمت خیابان شهدا (پهلوی دژ) رفته و از لاله ۱۳ وارد محله سبزه مشهد شوم. مزار استاد لطفی در سمت راست خیابان و غربت استاد در زادگاهش اولین چیزی است که نظرم را جلب می‌کند.
پس از عمل به وصیت استاد و انتقال جسد وی به گرگان قرار بود ابتدا مجتمع فرهنگی و هنری در جوار قبر استاد احداث شود. اما پس از مدت‌ها بلاتکلیفی، مجتمع فرهنگی و هنری به باغ مزار تبدیل شد و با نزدیک شدن به سومین سالگرد فوت استاد هنوز خبری از باغ مزار نیست.
محله سبزه مشهد علاوه بر مزار استاد لطفی و زورخانه پوریای ولی که در خروجی آن است، چند تکیه تاریخی و یک چنار بسیار قدیمی دارد. نام تکایای معروف آن عقیلی و شاهینی است که از سال گذشته با مرمت انجام شده به معماری اصلی خود برگشته اند.
بافت تاریخی گرگان کاملاً تدریجی و ارگانیک شکل‌گرفته و ابتدا هسته اولیه آن تشکیل‌شده و سپس توسعه شهری پیرامون آن صورت گرفته استاز مصلا عبور می‌کنم و محله سرچشمه را پشت سر می‌گذارم. در سرچشمه هنوز هم مشاغل قدیمی با همان کسبه قدیمی را می‌توان یافت. بیش از همه قهوه‌خانه چوبی و حلبکاری خودنمایی می‌کند. از سرچشمه به سمت امامزاده نور حرکت می‌کنم. در مسیر یک محوطه بزرگ است که دورتادور آن را تکایا تشکیل داده‌اند.
هر تکیه یک تکیه اصلی و بزرگ به نام پیرتکیه داشته که از همه قدیمی‌تر بوده و مراسم اصلی محرم در آن محوطه را مدیریت می‌کرده. چند اثر تاریخی در مسیرم قرار دارد. اولی خانه رضا قلی نژاد است. بنای خانه رضا قلی نژاد مربوط به دوران قاجار است و از شرق به امامزاده نور و از جنوب شرق از طریق معبری به مجموعه تقوی و باقری مرتبط می‌شود.
به نظر می رسد وسعت بنای تاریخی رضا قلی نژاد حدود ۵۰۰ مترمربع است و دارای دو درب ورودی از معبر شرقی و جنوبی است.
این مجموعه با دارا بودن فضاهای متعدد و قرارگیری در مرکز بافت و نزدیکی آن با مجموعه‌های مختلفی که سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری آن‌ها را خریداری کرده به فضای اداری تبدیل‌شده و بسیار حائز اهمیت است.
در فاصله کمی از این بنای تاریخی، خانه خراسانی در کوچه‌ای به همین نام، قرار دارد و توجه ام به آن جلب می‌شود. تاریخ ساخت این بنا بر اساس سنگ‌نبشته‌ی سطوح زیرین سرشیرهای آن به ۱۲۹۵ می‌رسد که با سلطنت ناصرالدین‌شاه هم‌زمان است.
این بنا در دو بخش شمالی و جنوبی ساخته‌شده و عمده ارزش‌های معماری برجای‌مانده آن، مربوط به بخش جنوبی آن است و به نظر می رسد بخش شمالی آن فاقد ارزش تاریخی است.
به آرامگاه اسحاق بن موسی بن جعفر (ع) معروف به امامزاده نور که از بناهای دوره سلجوقی در شهرستان گرگان است، می ر سم.
به استناد کتیبه حک‌شده بر چارچوب درِ قدیمی ساختمان، این اثر مربوط به سده ۹ ق (مشکوتی، ۱۹۱) است اما با توجه به تاریخ ۵۲۵ ق که بر صندوق چوبی مرقد امامزاده حک‌شده است به نظر می‌رسد که بنا در این تاریخ ساخته‌شده باشد.
کمی از امامزاده نور فاصله گرفته و به گذری که به بازارچه نعل‌بندان منتهی می‌شود، وارد می‌شوم در سمت راست گذر مجموعه تاریخی باقری قرار دارد. مدرسه تقوی، مجموعه تقوی و خانه شیرنگی از آثار دیدنی بافت هستند که اکنون اداره کل میراث فرهنگی در آن مستقر شده است.
خانه باقری وسیع ترین بنای به جا مانده از دوره پهلوی
خانه باقری یکی از وسیع‌ترین و سالم‌ترین بناهای دوره پهلوی در دل بافت تاریخی گرگان است که بخشی از آن در سال‌های اخیر مرمت‌شده و به خانه صنایع‌دستی تبدیل‌شده است.
این مجموعه دارای هفت حیاط با اندازه های گوناگون (دو حیاط اندرونی، دو حیاط بیرونی، حیاط هشتی، حیاط مطبخ و حیاط سرطویله) است.
مهمترین بناهای شاخص قرار گرفته در بازارچه نعل‌بندان مسجد جامع، خانه تقوی، شیرنگی و امیر لطیفی در محله چهارشنبه‌ای (پشت مسجد جامع) و تکیه پا سرو است که از آبان ماه سال گذشته مرمت آن آغازشده است.
مرکز محله به‌عنوان محل اصلی برای گردهمایی ها بوده و در آن رویدادهای اجتماعی، مذهبی و … شکل می‌گرفت و همچنان این نقش در ایام محرم حفظ شده استاز اولین ورودی بازارچه (پا سرو) خارج می‌شوم و از خیابان آفتاب ۱۵ دوباره به سمت امامزاده نور و سرچشمه که درنهایت به دربنو منتهی می‌شود، حرکت می‌کنم. خانه تاریخی فاطمی، مدرسه عمادیه، خانه حاج قاسمی (خانه مشروطه گلستان)، تکیه اصطبار و خانه کبیر در این مسیر (دربنو تا دوشنبه‌ای) قرار دارند.
مدرسه عمادیه با یک هزار و ۵۵۰ متر زمین (با ابعاد ۴۵ در ۳۴.۵ متر) در محله دربنو واقع‌شده که به همراه آب‌انبار، گورستان، حمام، دکان‌های متعدد، مسجد گلشن، مجموعه چند تکیه، بافت و عناصر عمده محله دربنو و نیز بخشی از بافت بازار کهنه استرآباد را تشکیل می‌دادند.
در مورد زمان ساخت این مدرسه اطلاع دقیقی در دسترس نیست اما بنا به دلایلی که ارائه می‌شود، اصل بنا در اواخر دوره تیموری و به‌ویژه اوایل دوره صفویه ساخته‌شده است.
با استناد به وقف نامه متعلق به سال ۹۵۳ هجری قمری، این بنا متعلق به اوایل دوره صفویه (شاه‌طهماسب اول) است.
این مدرسه بعد از مرمت در اختیار حوزه علمیه قرارگرفته است و دارای یک حیاط بزرگ، حوض آب و اتاق‌های متعدد اطراف حیاط است.
-1402761317.jpg)
از این محل خارج می شوم هرچند دیدن کوچه های تنگ و شلوغ شیرکش در ضلع جنوبی خیابان خمینی صفای خاصی دارد اما ترجیح می دهم از نخستین کوچه سمت چپ خیابان خمینی (معروف به کوچه شورای شهر) از روبروی کلیسا عبور کنم و به قسمت انتهای پارک شهر رسیده و به کاخ‌موزه گرگان در پارک شهر کنونی برم.
البته نباید فراموش کرد خانه تاریخی مفیدیان در خیابان سر خواجه (هفت‌دستگاه در محله شازده قاسم) از دیگر آثار ارزشمند و تاریخی گرگان است که سمت چپ خیابان پهلوی امام خمینی کنونی تا سر خواجه واقع‌شده و دیدن آن خالی از لطف نیست.
بافت تاریخی گرگان تدریجی شکل گرفت
یک دکترای مرمت بناهای تاریخی در گفتگو با مهر اظهار کرد: بافت تاریخی گرگان کاملاً تدریجی و ارگانیک شکل‌گرفته و ابتدا هسته اولیه آن تشکیل‌شده و سپس توسعه شهری پیرامون آن صورت گرفته است.
جاوید ایمانیان افزود: بافت تاریخی استرآباد قدیم (گرگان امروزی) حداکثر ۱۵۰ هکتار بوده که ارگ شهری آن در برج و بارو محصور بوده است.
وی بابیان اینکه این محدوده دارای چهار دروازه تاریخی و مسیرهای اصلی و فرعی تردد بوده است، گفت: دروازه مازندران، بسطام، چل دختران و سبزه مشهد چهار دروازه اصلی شهر برای ورود و خروج بوده‌اند.
وی ادامه داد: دروازه مازندران برای ورود و خروج از سمت طبرستان (مازندران کنونی)، دروازه بسطام (برای ورود و خروج از سمت ناهار خوران فعلی، شاهکوه، بسطام، شاهرود و خراسان)، دروازه چل دختران (محل ورود و خروج از سمت جنوب غرب میدان سر خواجه) و دروازه سبزه مشهد (ورودی و خروجی شهر از سمت ترکمن‌صحرا) بوده است.
این دکترای مرمت بناهای تاریخی اضافه کرد: طبق شواهدی که از نقشه‌ها و بافت توسعه شهری می‌توانیم ببینیم اینکه نظام محله بندی در استرآباد هم مانند سایر شهرهای تاریخی کشور وجود داشته است.
سه محله اصلی در استرآباد قدیم
وی بابیان اینکه به‌احتمال‌قوی گرگان در ابتدا دارای سه محله اصلی میدان، سبزه مشهد و نعل‌بندان بوده است، تصریح کرد: به‌احتمال‌زیاد توسعه اولیه استرآباد از محله میدان (بازار کهنه قدیم) آغازشده و بعدازآن محله‌های نعل‌بندان و سبزه مشهد شکل‌گرفته است.
ایمانیان خاطرنشان کرد: سر پیر، میخچه گران و چهارشنبه‌ای جزو گذرهای فرعی محله نعل‌بندان و باغ شاه، عمارت آغامحمدخان جزو گذرهای فرعی محله میدان و دوشنبه‌ای، سرچشمه، دباغان و … جزو گذرهای فرعی محله سرچشمه بوده‌اند که به نظرمی رسد در دوره صفویه و قاجاریه در نظام محله بندی گرگان کامل می‌شوند.
وی از معابر بافت به عنوان یکی دیگر از شاخصه های بافت یاد و بیان کرد: عمده معابر اصلی جنوب به شمال با عرض پنج‌تا هفت متر، معابر فرعی شرقی- غربی با عرض سه تا چهار متر و معابر بن‌بست (همسایگی) از مشخصه‌های بافت تاریخی گرگان است.
به گفته ایمانیان مرکز محله به‌عنوان محل اصلی برای گردهمایی ها بوده و در آن رویدادهای اجتماعی، مذهبی و … شکل می‌گرفت و مجموعه آب‌انبارها، تکایا، حسینیه‌ها و حمام‌های تاریخی و … شهر در این محدوده واقع‌شده‌اند و این نقطه از شهر نقش محوری در محله‌های قدیم گرگان داشته‌اند که این نقش را همچنان در ایام محرم در گرگان مشاهده می‌کنیم.
تکایا عامل اصلی حفظ بافت تاریخی گرگان
وی از وجود تکیه‌ها و نقش آن در مناسک مذهبی و رویدادهای اجتماعی به‌عنوان یکی از دلایل ازهم پاشیده نشدن بافت تاریخی گرگان نام برد و اظهار کرد: خانه‌های تاریخی از دوره قاجاریه تا پهلوی از دیگر شاخصه‌های بافت گرگان هستند.
بیشتر نام‌گذاری‌ها در سایر شهرها به دلیل حضور قوم خاص در یک محل انجام می‌شده اما محله‌های گرگان بر اساس دو مؤلفه کاربری و کارکرد نام گذاری شده انداین دکترای مرمت بناهای تاریخی همچنین گفت: بناهای دوره قاجار در گرگان دارای معماری یکسانی نیستند و بخشی از خانه‌های تاریخی به‌جامانده معماری طبقات پایین و بدون تزیینات و اتاق‌های زیاد را شامل می‌شود، همچنین مصالح به‌کاررفته در آن‌ها خشت و چینه گِلی است.
وی افزود: بخشی دیگر از بناهای دوره قاجاریه مانند خانه باقری، تقوی، شفیعی و شعرباف معماری طبقه اعیان‌نشین را به تصویر کشیده و دارای چند حیاط درون‌گرا، برون‌گرا و تابستان نشین هستند.
ایمانیان ادامه داد: بناهای باقی‌مانده از دوره پهلوی در بافت تاریخی گرگان کاملاً با دوره قاجاریه متفاوت است و درون‌گرایی در آن‌ها کمتر دیده می‌شود.
وی اضافه کرد: تزیینات گچ‌بری و کلاه‌فرنگی از شاخصه اصلی این بناهاست که در کاخ‌موزه گرگان، خانه شیرنگی و فاطمی که از دوره پهلوی به‌جامانده دیده می‌شود.
وی تصریح کرد: بازارهای قدیمی از دیگر شاخصه‌های بافت تاریخی گرگان است و به نظر می‌رسد بازار کهنه قدیم نخستین بازار شهر استرآباد بوده که هم‌اکنون کمتر نشانه‌هایی از آن در خیابان شهید رجایی باقی‌مانده و بیشتر آن در آتش‌سوزی دوره قاجاریه در دهه ۴۰ سوخته است.
ایمانیان با یادآوری اینکه کهنه بازار تنها بازار استرآباد بود که بخشی از آن سرپوشیده بوده است، خاطرنشان کرد: به روایت تاریخی قدمت بازارچه نلعبندان در کنار مسجد جامع به دوره سلجوقی بازمی‌گردد که بخشی از آن در زمان خیابان‌کشی خیابان امام در سال ۱۳۱۰ تخریب‌شده است.
وی بیان کرد: از عکس‌های به‌جامانده از نعل‌بندان در دوره قاجار کف بازار نعل‌بندان سنگ‌فرش بوده، درب‌های چوبی کشویی، سقف‌های سفالی و چنارهای بزرگ از شاخصه‌های اصلی بازار بوده است.
این کارشناس ابنیه و بناهای تاریخی همچنین به دلیل نام‌گذاری محله‌ها در بافت تاریخی گرگان هم اشاره کرد و گفت: بیشتر نام‌گذاری‌ها در سایر شهرها به دلیل حضور قوم خاص در یک محل انجام می‌شده اما محله‌های گرگان (استرآباد قدیم) بر اساس دو مؤلفه کاربری و خدمات‌رسانی و وجود صنف مانند محله میخچه گران (محل فروش میخچه نعل اسب)، محله نعل‌بندان (وجود کارون سرا و مغازه‌های نعل‌بندی) و دباغان (حضور صنف دباغ‌ها و تبدیل پوست به چرم) و یا عملکرد و کارکرد محل مانند محله سرچشمه (مسیر قنات و سَرِ چشمه) و محله سبزه مشهد (وجود امامزاده نور و به روایتی گفته می‌شود ابتدا رنگ گنبد امامزاده سبز بوده و مشهد هم به معنای محل شهید است) نام‌گذاری شده‌اند.