خودنمایی شاهِ دژهای اصفهان از فراز صفه/زخم دکل‌های فلزی برتن قلعه
تاریخ ما، گروه استان‌ها – فاطمه کازرونی: بزرگی می‌گفت تمامی فرهنگ و تاریخ اصفهان زیر گام‌های رهگذرانِ این خطه خفته است اما نشان‌هایی از فرهنگ و تمدن این سرزمین در غیرقابل‌دسترس‌ترین قله کوه‌ها ما را به این باور می‌رساند که هنر و تاریخ این سرزمینِ ۹ هزارساله، بی‌تردید از قله کوه‌ها تا زیر بستر خاک امتدادیافته است.
اگرچه دیرگاهی است در سرتاسر شهر زمزمه‌هایی از وجود تونل‌های زیرزمینی متعدد به عنوان شاه‌راه‌های ارتباطی قلعه‌های اصفهان سخن می‌رود اما نباید از دژهای حفاظتی در بام اصفهان نیز غافل باشیم؛ جایی که «شاه دژ» بر فراز بلندترین نقطه اصفهان یعنی کوه صفه خودنمایی می‌کند.
قلعه شاه دژ اصفهان یک قلعه نظامی برای حفاظت از شهر اصفهان و متعلق به دوره ساسانیان بوده است که در زمان سلجوقیان با ورود یکی از طرفداران حسن صباح به نام عبدالملک عطاش و نفوذ و دعوت مخفیانه وی تبدیل به یکی از قلعه‌های اسماعیلیون شد.
شاید روزی تله‌کابین‌ها تلاش کردند تا به راحتی به این قلعه تاریخی دست پیدا کنند اما مسیر مستقیم راه‌یابی به این قلعه تاریخی، صعب العبور و نیازمند صخره‌نوردی بسیار خطرناکی است.
ساخت چنین قلعه‌ای در زمان ساسانیان با امکانات آن زمان بسیار شگفت‌آور است به نوعی که مهمترین دلیل تاخیر در تعمیرات سال‌های اخیر این قلعه توسط میراث فرهنگی و شهرداری اصفهان، صعب‌العبور بودن مسیر و مشقت کارگران در عبور دادن مصالح تا قله کوه صفه عنوان شده استمسیر دوم دست‌یابی به این قلعه تاریخی توسط رهگذران عادی نیز قابل پیمودن است اما به‌اندازه‌ای پیچ‌درپیچ و مبهم است که تنها یک بلدِ راه می‌تواند در این مسیر طولانی گردشگران راهنمایی کند.
بدین منظور باید حداقل تا میانه کوه صفه یعنی ایستگاه نخست تله‌کابین حرکت کنیم و در ادامه راه یک ساعت تا یک ساعت و نیم راه تا شاه‌دژ در پیش رو داریم.
ساخت چنین قلعه‌ای در زمان ساسانیان با امکانات آن زمان بسیار شگفت‌آور است به‌نوعی که مهمترین دلیل تأخیر در تعمیرات سال‌های اخیر این قلعه که توسط میراث فرهنگی و شهرداری اصفهان انجام‌شده، صعب‌العبور بودن مسیر و مشقت کارگران در عبور دادن مصالح تا قله کوه صفه عنوان‌شده است.
بر این اساس به نظر می‌رسد این مطلب که قرن‌ها پیش چگونه این قلعه مخفی در نوک قله کوه بناشده است شگفتی است که سال‌ها باید در پی جواب آن باشیم.
آثار سه دوره مهم تاریخی بر تن قلعه شاه‌دژ اصفهان
مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان در ارتباط با این قلعه تاریخی به مهر می‌گوید: این قلعه با زیربنای ۱۵ هکتار یکی از دژهای جالب‌توجه کشور محسوب می‌شود که بر روی ارتفاعات کوه صفه در جنوب غرب اصفهان بناشده است.
فریدون الله‌یاری افزود: کاوش در قلعه «شاه دژ» اصفهان خبر از وجود سه مقطع تاریخی شامل دوره ساسانی، قرون اولیه اسلامی و دوره سلجوقی می‌دهد.
وی با اشاره به اینکه پس از تعمیرات انجام‌شده در طول سال‌های گذشته اقداماتی توسط میراث فرهنگی اصفهان در ارتباط با حفاظت و تعیین عرصه و حریم این مجموعه در حال انجام است، تأکید کرد: به‌زودی طرح ایجاد سایت موزه تاریخی قلعه شاه دژ اجرایی می‌شود.
الله‌یاری تصریح کرد: بازسازی این بنای تاریخی در مرتفع‌ترین نقطه شهر اصفهان، کار سختی است که توسط شهرداری و با همکاری اداره کل میراث فرهنگی استان انجام شد چراکه به‌نوعی کل این قلعه به‌جز بخشی از دیواره‌ها و پایه‌های آن ازمیان‌رفته بود.
نکته مهم در این میان ساخت خط دوم تله کابین از دامنه کوه به سمت قلعه شاه دژ در طول سال‌های گذشته است که گرچه دسترسی راحت به شاه‌دژ یکی از دلایل ساخت این غول شهری ذکر شده بود اما حریم این قلعه تاریخی را مورد تهدید قرار داده و نگرانی دوستداران میراث‌فرهنگی را برانگیخت
مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان تصریح کرد: یگان حفاظت میراث فرهنگی استان اصفهان نیز به شکل مداوم در حال سرکشی به کوه صفه و شاه‌دژ است و این منطقه را موردبررسی و پایش قرار می‌دهد.
غول پرکابینِ شهری حریم شاه دژ را زیر پاگذاشت
نکته مهم در این میان ساخت خط دوم تله کابین از دامنه کوه به سمت قلعه شاه دژ در طول سال‌های گذشته است که گرچه دسترسی راحت به شاه‌دژ یکی از دلایل ساخت این غول شهری ذکرشده بود اما حریم این قلعه تاریخی را مورد تهدید قرار داده و نگرانی دوستداران میراث فرهنگی را برانگیخت.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان با اعلام این خبر که ادامه طرح تله کابین در این منطقه متوقف‌شده است، بیان داشت: مجوز احداث تله کابین در کوه صفه ۱۰ سال پیش صادرشده بود که باوجود مخالفت‌های میراث فرهنگی این طرح در آن زمان ادامه یافت.
وی ادامه داد: البته قلعه تاریخی شاه دژ در سال ۱۳۸۴ ثبت ملی شده است و بر این اساس شرکت توسعه مجتمع‌های سیاحتی، فرهنگی و ورزشی به‌صورت غیرقانونی نسبت به احداث تله کابین در حریم قلعه شاه دژ اقدام کرد.
الله‌یاری گفت: با پیگیری‌های مداوم اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان و هشدار پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری کشور و با دستور شهردار کنونی اصفهان ادامه این طرح متوقف‌شده است.
دکل‌های فلزی، زخمی آبله‌گون برچهره قلعه کهن نصف‌جهان افکند
اما دکل‌های آهنی بر فراز کوه صفه نیز سال‌هاست چهره زیبای شاه‌دژ اصفهان را آبله‌گون کرده و به نوعی دیگر حریم این قلعه تاریخی را اشغال کرده است.
مسئول باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان در این ارتباط به مهر می‌گوید: این دکل‌های ارتباطی سال‌ها قبل بر فراز شاه دژ ایجاد شده و قدمتی ۲۰ تا ۳۰ ساله دارد.
بر این اساس جلسات متعدد کارشناسی در میراث فرهنگی برگزار و با اهتمام شهرداری برای پاکسازی قلعه توافقاتی انجام شد، در نهایت قرار بر این شد که با نظارت مستقیم میراث فرهنگی عملیات مرمت و استحکام بخشی بقایای باستانی انجام شود
علمدار علیان افزود: در طول سال‌های گذشته مصوباتی در استانداری اصفهان برای انتقال دکل‌ها به بیرون از عرصه قلعه داشتیم و مکانی نیز دراین‌ارتباط مشخص‌شده است.
وی بابیان اینکه در طول سال‌های گذشته دکل‌های جدید بیرون از عرصه و حریم شاه‌دژ ایجادشده است، تأکید کرد: هنوز چندین دکل از گذشته بر فراز شاه‌دژ باقی است که باید به خارج از عرصه این قلعه تاریخی منتقل شود و امیدواریم دستگاه‌های متولی برای پاکسازی حریم شاه‌دژ از این دکل‌ها همکاری لازم را داشته باشند.
مسئول باستان‌شناسی اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان در ارتباط با تعمیرات این قلعه تاریخی نیز به مهر گفت: بخش زیادی از معماری کنونی در این مکان بقایای پایه‌های گذشته این قلعه تاریخی است چراکه این قلعه در زمان‌های گذشته تخریب‌شده است.
وی با بیان اینکه بر این اساس جلسات متعدد کارشناسی در میراث فرهنگی برگزار و با اهتمام شهرداری برای پاکسازی قلعه توافقاتی انجام شد، تصریح کرد: درنهایت قرار بر این شد که با نظارت مستقیم میراث فرهنگی عملیات مرمت و استحکام‌بخشی بقایای باستانی انجام شود.
علیان بیان کرد: این طرح در جلسات متعدد کارشناسی بررسی و نهایتاً پلان بقایای معماری خارجی طرح‌ریزی شد و با مصالح موجود باقیمانده در خود قلعه، دیواره‌های شاه دژ در حد یک متر بازسازی شده است.
نمایش اشیای تاریخی کشف شده از شاه دژ در موزه
وی در ارتباط با سرنوشت اشیای به‌دست‌آمده از این قلعه تاریخی نیز تأکید کرد: در جریان حفاری‌های دهه ۸۰ و تاکنون اشیای سفالی از دوره‌های مختلف ساسانی، سلجوقی و دیلمی به‌دست‌آمده است که نمونه‌های شاخص آن در موزه‌ای در مجاورت قلعه در معرض دید عموم قرار می‌گیرد.
در هر گوشه از این سرزمین که مدرنیته و ساخت‌وسازهای شهری در برابر تاریخ و فرهنگ قد علم کرده است، جز خسارت چیزی بر جای ننهاده است و تنها شاهد هدر رفتن بودجه‌های کلان و تلف شدن زمان برای رسیدن به سراب بوده‌ایم، همان‌گونه که زیرساخت‌های لازم برای ساخت خط دوم تله‌کابین اصفهان تا شاه دژ ایجاد اما درنهایت متوقف‌شده است.
تجربه سال‌های گذشته درزمینهٔ عبور مترو از دل تاریخی‌ترین خیابان کشور و ساخت بی‌دلیل ساختمان‌های بی‌قواره‌ای همچون جهان‌نما در مرکز شهر اصفهان نشان می‌دهد که مدرنیته شاید موجب شود تا رنگ رخساره تاریخ و فرهنگ این مرزوبوم کمرنگ شود اما هیچ‌گاه غول‌های آهنی شهری نمی‌توانند از پرنیان خیال‌انگیز فرهنگ این سرزمین عبور کنند.