برج های کبوتر رصدخانه می‌شود/ تغییر کاربری در دستور کار قرار گرفت
تاریخ ما، گروه استان‌ها – فاطمه کازرونی: در هر گوشه این سرزمین دیرینه که پا می‌گذاری بناهای تاریخی با چهره‌ای زخمی از گذر زمان و یا رنگ و روی پریده از دوره نقاهت و درمان، تلالویی از معماری بی‌بدیل ایرانی اسلامی را در آسمان چشم گردشگران تصویر می‌کند.
هر خانه کهن داستانی از زندگی، عشق‌ها، رنج، دردها و شادی‌های بشری است و برخی داستانی کهنه از دل تاریخ را در عمق خشت خشت آجرهای رنجور خویش پنهان کرده است که کاوش هر قصه گاه خود به اندازه درازای عمر بشر طولانی است.
در هر روستا و شهری حداقل یک بنا از برج‌های کبوترخانه سالهای سال شاهد پرواز، اوج گرفتن و بازی کبوترهای سینه سپید و احساسات چشم‌های پاک کبوترهای عاشق بوده است. خانه‌هایی که شاید به دست بشر بنا شده است اما تصویر زندگی سپیدبالان را در قاب تصویر تاریخ گرفته است.
با توجه به وفور برج‌های کبوتر موضوع محافظت از آنها در میان تعداد بی‌شمار خانه‌های تاریخی اصفهان ذهن را به بازی می‌گیرد و همین امر بهانه‌ای است تا با ناصر طاهری معاون میراث فرهنگی اصفهان در ارتباط با تأثیر رده خانه‌های تاریخی در امر محافظت و به ویژه درباره محافظت از برج‌های کبوتر در جای جای شهر و استان اصفهان به گفت‌وگو بنشینیم:
آیا خانه‌های تاریخی از نظر اولویت محافظ و مرمت رده‌بندی خاصی دارند؟
بله؛ بناهای تاریخی نیز مانند بخش‌های دیگر دارای رده بندی‌های مختلفی هستند؛ برخی از این آثار رده حفاظت جهانی دارد و تحت نظارت کمیته میراث جهانی است و یا قرار است در فهرست جهانی یونسکو به ثبت برسد.
برخی آثار نیز با ثبت در فهرست میراث کشور رده حفاظت در حد ملی دارند و بناهایی نیز داریم که واجد ارزشی تاریخی فرهنگی شناخته شده هستند اما به ثبت نرسیده‌اند. همچنین محوطه تاریخی طبیعی مانند آبشارها، غارها و رشته کوه‌هایی همچون کوه صفه اصفهان و دیگر عناصر تاریخی طبیعی مانند رودخانه زاینده‌رود از دیگر محوطه‌های مورد حفاظت میراث‌فرهنگی است.
هرکدام از این بخش‌های تاریخی بر اساس حساسیت و ارزش برنامه مدیریت، حفاظت، پایش و مانیتورینگ متفاوتی دارند به طور مثال مواردی که ناظر جهانی یا ملی دارد حفاظت قوی‌تر است.
در میان این همه خانه و بناهای تاریخی اصفهان برج‌های کبوتر چه جایگاه حفاظتی دارند؟
ببینید ارزش و اهمیت یک بنا و یا مسجد تاریخی با برج کبوتر در یک رده است چون حمایت حقوقی که بر آنها مترتب است یک قانون دارد و به عبارتی همان قانونی که از مسجد تاریخی حمایت می‌کند از یک برج کبوتر نیز توجه دارد.
میراث فرهنگی اصفهان برای بازسازی برج‌های تاریخی اهمیت زیادی قائل است و بر این اساس در طول سال حداقل سه تا چهار برج در مناطق مختلف استان مرمت می‌شود و با توجه به اینکه اغلب روستاها دارای برج‌های کبوترخانه هستند در بسیاری مواقع با دهیار و بخشدار برای مرمت آنها هماهنگی می‌شود.
بر همین مبنا عمده برج‌های کبوتر داخل محدوده شهری مانند مرداویج، دانشگاه اصفهان، بزرگراه شهید بابایی و خیابان امام خمینی (ره) و برج‌هایی در شهرستان‌های مختلف استان مانند نجف‌آباد، خوانسار گلپایگان، محور، کوهپایه، محمدآباد، ورزنه، فلاورجان و لنجان با هزینه دولت چند برج در سال از ردیف‌های اعتباری مرمت می‌شود اما باید توجه داشته باشیم که تعداد این برج‌ها در سرتاسر استان بسیار زیاد است.
به نظر می‌رسد که برخی مردم هنوز به شکل کامل به اهمیت برج‌های تاریخی واقف نیستند؛ نمونه آن تخریب برج کبوترخانه درچه توسط مالک خصوصی در هفته‌های گذشته به دلیل عدم کاربرد آن برای مالک بود.
بله؛ طبیعی است که در اینجا بحث فرهنگ‌سازی صحیح مطرح می‌شود؛ زمانی درباره خانه‌های تاریخی نیز این بحث مطرح بود. به عبارتی چون مالکان خانه‌های تاریخی بیشتر دنبال منفعت طلبی بودند با فرهنگ‌سازی و بالا بردن حساسیت‌های مردمی و در نظر گرفتن بسته‌های تشویقی برای مالکان خانه‌های تاریخی از تخریب این خانه‌ها برای برج‌سازی و امور دیگر جلوگیری شد.
زمانی این برج‌های کبوترخانه نیز کاربری‌هایی مانند انبار محصولات کشاورزی و یا تولید کود برای کشاورزان را داشته است اما در شرایط کنونی با توجه به اینکه این بناها کاربری خود را برای کشاورزی از دست داده است وجود این برج کبوتر به نظر کشاورز بدون فایده بوده است.
در واقع تخریب برج‌های کبوترخانه به مسایلی همچون عدم آگاهی، منفعت طلبی و کاربردی نبودن برج‌ها در دنیای کنونی برمی‌گردد.
آیا میراث فرهنگی برای حفاظت از برج‌هایی که به دلیل واقع شدن در زمینی خصوصی در مالکیت افراد قرار دارد، اقداماتی انجام داده است؟
تعدادی از این برج‌های تاریخی شهر در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است و به اکثر به مالکان تذکر داده شده است.
همچنین در طرح‌های هادی روستایی و جامع شهرها این برج‌ها به عنوان آثار تاریخی مشخص شده است و بخشدار، فرماندار، دهیاران از اهمیت این برج‌های تاریخی اطلاع دارند.
آیا می‌توان همانند طرح تغییر کاربری خانه‌های تاریخی به سفره‌خانه و یا هتل با تغییر کاربری برج‌های کبوتر به حفظ آنها کمک کرد؟
بله. یقیناً می‌توان طرح‌هایی برای این امر در نظر گرفت؛ حتی ما پیشنهادهایی برای تغییر کاربری برج‌های کبوتر به رصدخانه، شربت‌خانه، چایخانه و مرکز خدمات گردشگری داشته‌ایم.
بر این اساس بسته به مکانی که این برج‌ها قرار می‌گیرد حتی پیشنهاد ایجاد مراکز فرهنگی مانند مراکز تولید فیلم، و سریال، گالری و عکاس‌خانه و غیره را می‌توانیم داشته باشیم.
به طور مثال شهرداری برای برج ورزنه در کنار رودخانه پیشنهاد تغییر کاربری شربت خانه یا چایخانه را داشته است.
آیا برج‌های کبوتری داریم که کاربری خود را در زمان کنونی حفظ کرده و امکان بازدید عمومی داشته باشند؟
اجازه دهید در ابتدا به این مطلب اشاره کنم که چگونگی و فلسفه ساخت هر بخش از این برج‌ها زیبا و قابل توجه است به شکلی که حتی کمربند سفید روی این برج‌ها فلسفه‌ای برای خود دارد بدین معنا که زمانی که مار به دنبال تخم کبوتر از این برج‌ها بالا می‌رفته است با رسیدن به این نوار سفید به دلیل ساختار خاص آن پایین می‌افتاده است.
درباره کاربری اصلی این کبوترخانه‌ها نیز باید بگویم که هنوز برخی برج‌های کبوترخانه را داریم که صاحب برج علاقه مند به استفاده از آن با کاربری اصلی است؛ مرمت این برج‌ها برای بازدید عمومی هم امکان پذیر است و محقق گردشگر را با ساختار آن آشنا می‌کند.
به طور مثال برج مرداویج نماد شهری برای بازدید به عنوان یک جاذبه گردشگری است؛ این برج یکی از چهار برج باغ هزار جریب بوده است که بخشی از تاریخ کشاورزی و معماری اصفهان و همچنین صنعت تولید کود را به نمایش می‌گذارد.
برخی برج‌ها نیز داخل مجتمع خدماتی یا سازمانی هستند و به عنوان یک جاذبه درونی این مجتمع یا سازمان‌ها می‌توانند مطرح می‌شوند همانند برجی که در داخل آتش‌نشانی قرار دارد.
و سخن آخر؟
این نکته قابل ذکر است که همه آثار تاریخی رده حفاظتی دارد و از دیدگاه میراث فرهنگی ارزشمند است و به ثبت نرسیدن هر یک دلیل عدم اهمیت آنها نیست بلکه اهمیت حفاظت این موارد با بنایی که در فهرست آثار ملی می‌رسد آنها در یک رده است.