دیار خانه‌های تاریخی مدیون یک پل؛ نمادِ مهندسی آب به خواب رفت
تاریخ ما – گروه استان‌ها: شهرستان بروجرد مشهور به دیار خانه‌های تاریخی با دارا بودن ظرفیت‌های گردشگری بالقوه ازجمله کهن‌ترین و بزرگ‌ترین مساجد تاریخی غرب ایران و وجود زیباترین و یکی از کهن‌ترین گنبدها از نوع اورچین در جهان توانسته است توجه گردشگران زیادی را به خود جلب کند اما متأسفانه عدم بسترسازی و توسعه زیرساخت‌های گردشگری موجب شده که این ظرفیت مغفول بماند و آن‌گونه که بایدوشاید از آن بهره برده نشود.
در طول تاریخ، خلاقیت و ذکاوت بشر و تلفیق آن باتجربه‌اش به تولید شاهکارهای مهندسی و معماری در بناهای خصوصی و عمومی ازجمله پل‌سازی انجامیده است.
توسعه‌ای که مدیون پل «قلعه حاتم» است
با بررسی پل‌های تاریخی ایران می‌توان نتیجه گرفت که عوامل گوناگونی در شکل و چگونگی ساخت آن نقش داشتند. گاهی پل‌ها علاوه بر عملکردشان به‌نوعی نماد نیز تبدیل می‌شدند و گاهی هم یک پل موجبات تحول یک شهر را فراهم می‌کرده است.
پل «قلعه حاتم» ازاین‌دست پل‌هاست، به‌نحوی‌که تبدیل بروجرد به باغ شهر به‌خصوص در دوران قاجار جدای از ذوق مردم بروجرد در شهرسازی تا حد زیادی به این اثر تاریخی وابسته است.
این پل به شکل کاملاً غیرمستقیم محله‌های تاریخی زیادی را ازجمله «کوی صوفیان»، محله «طباطبایی‌ها»، «کوچه باغات» بروجرد و… را در طول حیات خود رونق داد و یا حتی به وجود آورده است و امروز آن محله‌ها خود ظرفیت بزرگ تاریخی، فرهنگی، اجتماعی، گردشگری و حتی اقتصادی هستند که می‌توان آن‌ها را از مهمترین سرمایه‌های مدنی این شهر تلقی کرد.
«قلعه حاتم» نماد مهندسی آب
پل قلعه حاتم که نمونه آن در ایران پل «جوبی» اصفهان است و به‌نوعی این پل را پدرخوانده پل قلعه حاتم می‌دانند، اساساً به‌منظور انتقال آب شرب رودخانه بالادست روستای قلعه حاتم معروف به «باغ شاه» یا ««ماشا»» به شهر بروجرد ساخته‌شده است.
به‌نوعی می‌توان گفت این پل یکی از کاربردهای اولیه‌اش بالا بردن سطح بهداشت در مصرف آب و جلوگیری از هدر رفت آب شرب بوده است و این خود نشانه‌هایی از شیوه زندگی مردم و توجهشان به آب در آن دوره تاریخی را تداعی می‌کند پس بی‌دلیل نیست که معماران این پل را پل مهندسی آب عنوان می‌کنند.
رودخانه‌ای که از زیر پل قلعه حاتم رد می‌شود معروف است به رودخانه «گرمابه» که آب آن مصرف زراعی دارد، نهری که از روی پل رد می‌شود «آب «ماشا»» یا «مالشو» نام داشته که آب تمیز آن مصرف شرب داشته است.
نقش پل قلعه حاتم در این است که از آمیخته شدن آب این دو نهر با یکدیگر جلوگیری می‌کند و به‌این‌ترتیب آب «ماشا» را از طریق نهر تعبیه‌شده روی پل از تپه‌های غربی منطقه به سمت روستای قلعه حاتم و پس‌ازآن به باغات شمال شهر بروجرد معروف به کوچه‌باغی منتقل می‌کرده است که این آب بر اساس نظم خاصی در سطح شهر بروجرد توزیع می‌شده و به مصرف شرب ساکنان شهر می‌رسیده است.
آب «ماشا» در اصل ماء شاه (رودخانه شاه) بوده است که به‌اختصار «ماشا» نامیده شده است.
پلی که شهرسازان را به سازندگی واداشت
محله تاریخی، فرهنگی و گردشگری طباطبایی‌های بروجرد که امروز زیباترین و اعیانی‌ترین خانه‌ها و حمام‌های تاریخی شهر را در خود جای‌داده است مستقیماً به جوی روی پل وابسته بوده است به‌نحوی‌که در آن زمان افراد صاحب نام و شهرت به‌منظور آنکه گواراترین و پاک‌ترین آب پس از عبور از کوچه باغات زیبای بروجرد نصیبشان شود، طراحان و شهر سازان آن زمان را به مکان‌یابی بر سر این جوی واداشتند تا امروز محله‌ای به نام طباطبایی‌ها واقع در کوی صوفیان شکل بگیرد.
پل قلعه حاتم یک پل آجری-سنگی با کاربری انتقال آب است. طول پل ۲۶۱ متر و عرض آن ۲.۵ متر است پس با این تفاسیر می‌توان این پل را بزرگ‌ترین پل «جوبی» ایران نامید چراکه پدرخوانده قلعه حاتم پل «جوبی» اصفهان با ۱۴۷ متر طول است.
مصالح اصلی پل شامل آجر و سنگ است که با ملات ساروج و آهک به هم متصل شده‌اند، دو یال شرقی و غربی پل فاقد آجرند و تماماً از سنگ ساخته‌شده‌اند و با استفاده از سنگ به زمین مجاور متصل و محکم شده‌اند.
ثبت ملی پل «قلعه حاتم»
بر روی پل یک جوی باریک وجود دارد که جنس آن از سنگ است و آب از آن طریق از غرب به شرق به سمت شهر بروجرد هدایت می‌شده است. هرچند شیب چندانی در ظاهر پل دیده نمی‌شود اما باکم کردن ارتفاع سنگ‌های جوی آب، شیب لازم برای انتقال آب فراهم‌شده است.
محل تلاقی هر پایه پل با آب رودخانه زیرین به‌صورت یک شش‌ضلعی از جنس سنگ است که تیزی بیشتری در سمت شمال که محل ورود آب است دارند، به‌عبارت‌دیگر، محل برخورد پایه‌ها با آب در سمت ورودی به‌صورت مثلثی و در خروجی به‌صورت بیضی است که پایه‌های این پل را به هر لحاظ زیبا و در مقابل خروش جریان آب مقاوم کرده است.
همچنین وجود آهک در پایه‌های پل باعث می‌شود که در برخورد با آب، باگذشت زمان‌بر استحکام پایه‌های بنا افزوده شود.
رئیس اداره میراث فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری بروجرد در این رابطه در گفتگو با خبرنگار تاریخ ما اظهار داشت: پل تاریخی «قلعه حاتم» با ۱۴ دهنه با اندازه‌های مختلف دارای جذابیت خاصی است که به‌عنوان یک اثر تاریخی در شهرستان بروجرد به ثبت ملی رسیده است.
طولانی‌ترین پل «جوبی» ایران در انتظار راه گشایی
حجت اله یارمحمدی تصریح کرد: این پل تاریخی که از نوع «جوبی» است که درگذشته هشت فصل مرمت ازجمله عملیات تکمیل خطوط اصلی بنا بر روی آن انجام‌گرفته است که در صورت تأمین اعتبارات فصل‌های دیگری از مرمت این پل آغاز خواهد شد.
وی اظهار داشت: مهمترین مشکلی که ارتباط این پل ارزشمند را با گردشگران و علاقه‌مندان قطع کرده است عدم راه دسترسی مناسب است هرچند که راه وجود دارد اما راه مناسب، هموار و پهنی نیست تا علاقه‌مندان به‌راحتی بتوانند از طریق آن به پل دسترسی داشته باشند.
رئیس اداره میراث فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری بروجرد از دیگر مشکلات این پل را توقفگاه خواند و گفت: علاوه بر ایجاد یک‌راه مناسب برای رسیدن پل نیاز به یک توقفگاه و محلی برای دور زدن خودروها در این مکان ضروری است.
میراث فرهنگی برای ایجاد راه دسترسی به پل درخواستی نداده است
یارمحمدی ادامه داد: اداره میراث فرهنگی بروجرد سال‌ها تلاش کرده است تا پس از مرمت بر روی این پل تاریخی راه دسترسی آن را ایجاد کند اما متأسفانه تاکنون اعتبارات ما پاسخگو نبوده است و امیدواریم با همکاری دیگر دستگاه‌ها و تلاششان این اتفاق مهم در این مکان بیفتد تا ظرفیت‌های گردشگری روستای قلعه حاتم خودش را نشان دهد.
وی تأکید کرد: به‌طورقطع در ایجاد توقفگاه و راه دسترسی پل نباید از آسفالت و مصالح مصنوعی جدید استفاده شود بلکه مصالح ساخت راه باید همگون با طبیعت اطراف و مصالح مورداستفاده در پل باشد تا ضمن زیباسازی و همخوانی مسیر دسترسی با پل، گردشگر به پیاده‌روی در این مسیر زیبا ترغیب شود.
محمد کیانی معاون عمرانی و برنامه‌ریزی فرمانداری بروجرد نیز در گفتگو با خبرنگار تاریخ ما بابیان اینکه پل قلعه خاتم که یک اثر تاریخی است و از این نوع پل فقط دو نمونه در ایران وجود دارد، اظهار داشت: اداره میراث فرهنگی لرستان در رابطه با پل قلعه خاتم تابه‌حال هیچ‌گونه درخواستی نداشته است.
ضرورت همکاری بین بخشی برای ایجاد راه دسترسی به پل قلعه حاتم
وی بیان داشت: تا وقتی‌که اداره میراث فرهنگی لرستان که متولی این کار است مکاتبه ای در رابطه با این پل تاریخی با فرمانداری نداشته باشد، فرمانداری حق ورود ندارد.
معاون عمرانی و برنامه‌ریزی فرمانداری بروجرد بابیان اینکه ابتدای هرسال برنامه‌های هر سازمان در سال جاری پرسیده می‌شود، افزود: سازمان میراث فرهنگی باید برای راه این اثر تاریخی درخواست کند.
کیانی «پدر و صاحب اصلی» پل قلعه خاتم را میراث فرهنگی لرستان دانست و عنوان کرد: در صورت درخواست میراث فرهنگی در رابطه با ساخت راه ارتباطی برای این پل تاریخی اداره راه نیز پای‌کار خواهد آمد.
وی با اشاره به اینکه سازمان میراث فرهنگی در رابطه با این پل تاریخی تابه‌حال هیچ‌گونه حرکتی نداشته است، تصریح کرد: وقتی‌که اداره میراث فرهنگی هیچ‌گونه حرکتی در رابطه با این پل تاریخی ندارد ما نمی‌توانیم به این موضوع ورود پیدا کنیم.
این صحبت‌های کیانی در حالی مطرح می‌شود که رئیس اداره میراث فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری بروجرد به‌صراحت اعلام می‌کند برای ایجاد جاده دسترسی به پل، هم فرمانداری و هم شورای اسلامی شهر و شهرداری را مکتوب در جریان مشکلات پل گذاشته است.
یار محمدی تأکید می‌کند: اداره میراث فرهنگی هم در ثبت بنا و هم در مرمت بنا تاکنون فعالیت‌های خوبی داشته اما برای ایجاد راه دسترسی همواره در تلاش بوده تا همکاری بین بخشی را برای رفع این معضل ایجاد کند که تاکنون موفقیت چندانی به دست نیامده است.
ارتباط پل تاریخی با گردشگران قطع شد
پس‌ازاین صحبت‌ها بود که خبرنگار تاریخ ما به همراه بخشدار مرکزی بروجرد و رئیس اداره میراث فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری این شهرستان از نزدیک برای بررسی مشکلات این پل مراجعه کردند تا برای رفع آن چاره‌ای اندیشیده شود.
بخشدار مرکزی بروجرد دراین‌ارتباط گفت: پل تاریخی قلعه حاتم به‌عنوان یک اثر تاریخی و پرجاذبه متأسفانه سال‌هاست به علت نبود راه دسترسی مناسب ارتباطش باعلاقه مندان به آثار تاریخی و گردشگران قطع‌شده است.
علی‌محمد گودرزی ادامه داد: پل قلعه حاتم یک ظرفیت بکر گردشگری برای بروجرد است و برای شکوفا شدن آن باید تلاش شود تا علاوه بر جاده دسترسی نورپردازی و محوطه‌سازی اطراف آن ایجاد شود.
در این بازدید پس از بررسی زمین‌های اطراف توسط کارشناسان، بخشداری مرکزی بروجرد پذیرفت که با استفاده از اعتبارات دهیاری روستای قلعه حاتم در مرحله اول جاده دسترسی پل مطابق با نظر کارشناسان میراث فرهنگی هر چه سریع‌تر احداث شود.
شهرستان بروجرد دارای ظرفیت‌های فراوانی است که متأسفانه بخشی از این ظرفیت‌ها به علت کمبود اعتبارات و بخشی دیگر به دلیل نبود تعامل میان دستگاه‌ها در حال از بین رفتن هستند.
به نظر می رسد نیاز است با همکاری بین بخشی و تخصیص اعتبارات به ظرفیت‌های ناب حوزه میراث فرهنگی این شهرستان بستر شکوفایی این منطقه هرچه سریع‌تر فراهم شود.