خشت‌های بقعه «آقاسید کریم» چشم به راه اعتبارات میراث فرهنگی است
تاریخ ما، گروه استان‌ها- مهری شیرمحمدی: شلمان، یکی از شهرهای اطراف شهرستان لنگرود است که مهمترین عارضه طبیعی آن، رودخانه بزرگ شلمانرود بوده که از کوه‌های «سماموس» و «خرسنگ کوه» سرچشمه گرفته و در ساحل چمخاله لنگرود به دریای خزر می‌ریزد.
این رودخانه علاوه بر اهمیت اقتصادی و کشاورزی برای اهالی شلمان، محل شکل گیری دو بافت مسکونی در دو سوی رودخانه شده و یکی از این بافت‌های مسکونی، «بیجار پشت محله» – از محلات قدیمی شلمان- نام دارد که مهمترین بخش قدمت دار این شهر و از نقاط تاثیرگذار آن به لحاظ مذهبی بوده است.
همچنین یکی از قدیمی‌ترین مدارس گیلان نیز در شهر شلمان احداث شده آن هم زمانی که شلمان تنها یک قصبه بود و بسیاری از شهرهای مجاور مانند رودسر و رحیم آباد و املش فاقد مدرسه بودند.
مجموعه بناهای میراثی شلمان
در بیجار پشت محله، چندین بنای میراثی وجود دارد که خوشبختانه سه اثر از این بناها، «خانه تحویلداری»، «خانه نیکوکار» و «بقعه آقا سید کریم» شلمان به ثبت میراثی رسیده است. یک اثر دیگر هم در یادداشت‌های شادروان دکتر ستوده به نام امامزاده «شیرستودن الدین» آورده شده که ویژگی‌های میراثی داشته است.
در بافت بیجار پشت، بناهای دیگری مانند «خانه اسدی» هم هست که متاسفانه با وجود داشتن ویژگی‌های معماری سنتی گیلان، به صورت متروک رها شده و میراث فرهنگی نیز اقدامی برای ثبت میراثی آن نداشته است.
بناهای دوره قجری پذیرای عزاداران حسینی
«خانه تحویلداری» در تاریخ دوم آبان ماه ۱۳۸۲ و به شماره ۱۰۵۴ در فهرست بناهای ثبت شده میراث فرهنگی قرار گرفت. سه ماه بعد از ثبت خانه تحویلداری، میراث فرهنگی استان گیلان، عمارت کناری آن یعنی خانه نیکوکار و بقعه میراثی آقا سید کریم، در امتداد همین محله را هم به ثبت میراثی رساند.
مجموعه این بناهای تاریخی در بلوار اصلی شلمان و در کوچه حسینیه قرار دارند. وجه تسمیه نامگذاری این کوچه، خانه‌های تحویلداری و نیکوکار است که کارکرد مذهبی حسینیه در ایام محرم و صفر را داشته‌اند. جاگیری خانه تحویلداری در میان چندین مرکز مذهبی این محله، در طول زمان آن را به صورت حسینیه درآورده بود.
با وجود مسجد بزرگ به جار پشت و حسینیه گورستان قدیمی این منطقه- که در امتداد همین محله است- هنوز هم ورثه تحویلداری، سنت نیاکان خود را حفظ کرده و در دهه اول محرم نذر خاندان خود را بجای می‌آورند.
ویژگی‌های عمارت تحویلداری
بر اساس گزارش کارشناسان میراث فرهنگی استان گیلان، قدمت بناها بر اساس شواهد موجود به دوره قاجار بازمی گردد. بنا متعلق به خانواده‌ای مذهبی و عالم است که توسط «حاج نعمت اله»، در اواخر دوره قاجار ساخته شده، نوع تزیینات به جامانده و ارتفاع خاص بنا هم موید این نکته است.
عمارت تحویلداری، دارای ایوان جنوبی، با سقف بلند و حدود چهار متر است. بنا در دو طبقه و در دو سوی شرقی و غربی است و تالاری با ستون‌های کشیده دارد. از دیگر ویژگی‌ها این بنا، تغییر ارتفاع کف در قسمت‌های مختلف است.
تزیینات سرستون‌ها و شیر سرهای پیشانی، پنجره‌های مشبک و نرده‌های چوبین خوش تراش مجموعه تزیینات بنا را تشکیل می‌دهد. استفاده از گل میخ در اتصالات چوبی هم بسیار بارز است.
مصالح بکار رفته در این بنا عموماً از گچ، شیشه، سفال، چوب، کاهگل و آجر است. سربندی بنا برای جلوگیری از برخورد رد باران با بدنه ساختمان، به صورت سرشیر خراطی شده است. تمام ورودی‌های طبقه همکف رو به سمت شرق باز می‌شود و تزیینات نمای ساختمان، به صورت سرشیرهای خراطی شده، مقرنس کاری، ارسی‌های مشبک با شیشه‌های رنگین و گل میخ‌ها در اتصالات درها و هم چنین گچ بری‌های زیبا با آیینه کاری هستند.
با اینکه این بنا همراه خانه مرحوم نیکوکار و مسجد و حسینیه محله در یک حریم قرار دارد، ولی اخیراً بنایی دو طبقه در وسط دو بنای میراثی تحویلداری و نیکوکار احداث شده است.
مریم رمضانپور، از اهالی محله قدیمی شلمان روزهایی را به یاد می‌آوردکه مردم شلمان و روستاهای اطراف و دسته‌های عزاداری به حسینه تحویلداری می‌آمدند و به خبرنگار تاریخ ما می گوید: بسیاری از مردم به نیت برآورده شدن حاجات برای این حسینه نذر می‌کردند.
در زمان ثبت بنا، همسر مرحوم تحویلداری ساکن عمارت بوده است ولی با رفتن او، درب خانه تحویلداری تنها برروی عزاداران دهه محرم باز است.
آنچه از ظواهر امر پیداست، خانه تحویلداری بین چهار ورثه به نام‌های: طاهرپور، بهارم است، تحویلداری و کوچکی تقسیم شده است و بازدید آن تنها در دهه اول محرم امکان پذیر است.
قفل آهنی بر احیای عمارت نیکوکار
عمارت نیکوکار، از دیگر بناهای محله بیجار پشت است. پایه‌های قطور در عمارت و سربندی سفالین در چوبی، هر بیننده‌ای را مجذوب می‌کند.
در عمارت نیکوکار چوبی است و قفل آهنی مانع از ورود به عمارت می‌شود. از لابه لای چوب‌های شکسته در می‌توان پرده میراث فرهنگی را دید که از سال ۹۱ اقدام به مرمت بنا کرده است. البته شکاف‌های عمیق دیوارهای عمارت و فرو ریختن بخشی از دیوار رو به کوچه و پرده میراث فرهنگی که در گذر زمان پوسیده شده است؛ گویای توجه شایان میراث فرهنگی به این بنای متروک است!
حلیمه پناهی، ۷۲ ساله و از ساکنان محله بیجار پشت، درباره عمارت میراثی خانه نیکوکار به خبرنگار تاریخ ما می‌گوید: این خانه از گذشته به عنوان حسینیه در برگزاری مراسم‌های دهه عاشورا استفاده می‌شد و از وقتی که میراث فرهنگی برای مرمت این بنا اقدام کرده، درب حسینیه بر روی زائران بسته شده است.
بقعه میراثی با نقاشی‌های مذهبی و صندوق چوبی نفیس
«بقعه آقا سید کریم»، از دیگر بناهای به جار پشت شلمان است که شادروان «دکترستوده» در باره این بقعه توضیحات مختصری ارائه داده است: «بنای اصلی بقعه از خارج چهار ضلعی به ابعاد ۵۲۵ در ۵۰۰ سانتی متر است. ضریحی مشبک چوبین از چوب آزاد به درازای ۲۶۰ متر و پهنای ۱۸۵ و بلندی ۱۷۵ سانتی متر مرقد را پوشانده است. سقف ضریح مسطح و چوبین است. بقعه دارای دو در ورودی در ایوان شرقی و جنوبی است. طرف غربی بقعه ایوانی ندارد. سایر ایوان‌ها به درازای ۹ متر و پهنای ۱۶۰ سانتی متر است. ایوان‌ها دارای ستون‌های چهارسوی پخ زده با ستون است. ایوان شرقی شش ستون، ایوان شمالی پنج ستون و ایوان جنوبی نیز پنج ستون دارد. سقف بقعه و ایوان‌ها واشان کشی و پل کوبی است. لبه بام سه پشته و سراسر بام بنا، سفال سر است.»
تخریب بقعه و رسیدگی نکردن به بنای ثبت شده
در بازدیدی که خبرنگار تاریخ ما از این بقعه داشته، اغمای بنا مشهود است. هم اینک یکی از ایوان‌ها به طور کامل برداشته و درب ضلع شرقی نیز با بلوک‌های سیمانی مسدود شده است.
از ویژگی‌های ممتاز این بنا، صندوق چوبین بقعه است که دستان هنرمند خراطان گیلانی آن را به یادگار گذاشته‌اند. صندوق چوبی که خاص بقعه‌های مذهبی گیلان است و نقاشی‌های مذهبی زیر سقف و تاقچه ها، از دیگر زیبایی‌های این بقعه کوچک است که متاسفانه به بخش‌های زیادی از آنها آسیب وارد شده، یعنی یا کنده و یا اهالی با رنگ کردن دیوارهای بقعه، موجب پوشانیدن نقاشی‌ها شده‌اند.
متاسفانه بخش‌های زیادی از دیوارهای بقعه از بین رفته و هرجا که امکان بوده، اهالی خشت‌های قدیمی را به پارچه‌های سبز رنگ پوشانده‌اند. سفال‌های قرمز سقف در برخی جاها ریخته شده و بخشی از دیوار ضلع غربی هم ترک‌های عمیقی برداشته است.
بوی نم و کاهگل باران خورده در تمام فضا پیچیده است. کف بقعه با حصیرهای قدیمی گالی پوش شده، حصیرهایی که تاب رطوبت بالای بقعه را ندارند. مشخص است که سالها است دست مرمتگری این بنا را نوازش نداده است.
درضلع غربی، اتاقک کوچکی است که ظاهراً به تازگی در آن جسدی دفن شده است و در ایوان جنوبی بقعه نیز مزار دیگری است که هرچند نشان سال‌های دیرین را در خود دارد، ولی سنگ قبر آن به تازگی تعویض شده و بازماندگان مرحوم، با کندن دیوار بقعه سنگ یادبود پدر را هم به صورت عمودی و هم افقی بر دیوار و کف جانمایی کرده‌اند و با این کار عملاً بخشی از دیوار هم تخریب شده است.
ویژگی‌های بقعه سید کریم شلمان
مشخصه بارز این بنا، هشت ستون چوبی و سر ستون‌های کنده کاری شده و زیر شیروانی نیز چوب‌های منقش دارد. نقوش تزئینی دور دامنه شیروانی بارز است و سقف بقعه تماماً لمبه کوبی است که در معماری سنتی به آن واشان کشی می‌گفتند.
اشعار و نوشته‌هایی در رثای اباعبدالله حسین (ع) دورتا دور ایوان را هم فراگرفته که متاسفانه بخش‌های زیادی از آنها یا فروریخته و یا در اثر مرمت‌های غیر اصولی زیر رنگ‌های جدید پنهان شده است. روزگاری اکثر بقعه های گیلان دارای نقاشی های مذهبی و صندوق های چوبی منبت کاری شده بود از وقتی نوسازی به جان بقعه ها افتاد، رنگ طلایی، سادگی و بی پیرایگی مکان های عبادت را دگرگون کرد.
یکی از اهالی به خبرنگار تاریخ ما می گوید: این بقعه متعلق به یکی از سادات خوشنام شلمان بوده و «سید اسد کریم» نام داشته است.
ولی رئیس شورای شهر شلمان به خبرنگار تاریخ ما توضیح می دهد: این بقعه متعلق به چند نفر از سادات خوشنام شلمان است.
حسینیه، مسجد و بقعه محله بیجار پشت، بخشی از هویت فرهنگی شلمان است. محله ای که با احیای داشته های فرهنگی و مذهبی خود می تواند در راستای گردشگری مذهبی گام های اساسی بردارد.
احیای بناهای میراثی شلمان اسیر بی اعتباری
اصغری، رئیس شورای شهر شلمان در پاسخ به سئوال خبرنگار تاریخ ما که مدیریت این شهر چه برنامه ای برای احیای این بافت میراثی دارد، می گوید: متولی بناهای میراثی سازمان میراث فرهنگی است. ضمن اینکه شهرداری شلمان با کمبود بودجه و اعتبار مواجه است و در توان این شهرداری نیست که برای این بناهای میراثی هزینه کند.
وی تصریح می کند: بقعه آقا سید جلال در گورستان بیجار پشت محله نیز به همت اهالی محل نوسازی شده ولی طبق قانون میراث فرهنگی، مرمت بقعه میراثی سیدکریم، باید با نظارت سازمان میراث فرهنگی صورت گیرد.
اصغری از سازمان میراث فرهنگی و اداره اوقاف می خواهد تا در مرمت این بقعه به مدیریت شهری و هیات امنای بقعه های شلمان یاری رسانند.
احیای حسینیه نیکوکار نیازمند ۱۰۰میلیارد ریال اعتبار
مسئول دفتر فنی معاونت میراث فرهنگی استان گیلان، درباره وضعیت مرمت و احیای بناهای محله بجار پشت شلمان به خبرنگار تاریخ ما می گوید: سال ۹۱، اعتباری به منظور مرمت «خانه نیکوکار» تخصیص یافت و میراث فرهنگی با نظارت کارشناسان خود، توانست سربندی و کف سازی خانه نیکوکار را به انجام رساند.
علیرضا هاشمی می افزاید: اعتبارات سال ۹۱ محدود بود و از آن سال به بعد نیز اعتباری در این راستا تخصیص نیافته است.
وی یادآور می شود: برای تکمیل مرمت و احیای خانه نیکوکار، نیاز به ۱۰۰میلیارد ریال اعتبار است و سازمان میراث فرهنگی استان گیلان وعده داده برای سال جاری اعتباری بدین منظور تخصیص دهد.
هاشمی ویژگی ممتاز بقعه میراثی سید کریم را یادآور می شود و می افزاید: بارها از هیات امنای بقعه های شلمان برای مرمت این بنا به میراث فرهنگی مراجعه کرده اند ولی به دلیل فقدان اعتبار لازم و پراکندگی و تعدد بناهای میراثی، قادر به پاسخگویی به آنها نبوده ایم.
با این حال وی وعده می دهد به زودی از وضعیت بنای بقعه آقا سید کریم بازدید میدانی بعمل آورده و برای جذب اعتبار به منظور مرمت این بقعه تلاش کند.
آنچه پیداست برخلاف گذشته ساکنان یک محله برای حفظ هویت عناصر مذهبی محل خود دست بکار می شدند، امروز دولتی کردن این امور انگیزه های همکاری و مشارکت های اجتماعی را هم افول داده است و در جایی که شهروندان چشم به راه اعتبارات دولتی اند، دستگاه های دولتی نیز اعتماد سرمایه های اجتماعی خود را از دست داده اند. در این حالت باید منتظر ماند و دیدکه آیا می توان از خیران محل یاری جست و با نظارت میراث فرهنگی استان، هویت مذهبی کوچه حسینیه شلمان را به آن بازگرداند!؟