«فروغ» رو به افول است
تاریخ ما، گروه استان‌ها- مهری شیرمحمدی: بیش از یکصد سال است که از تأسیس نخستین مدرسه دخترانه گیلان می‌گذرد. بنایی که با وجود کهولت و رنگ پریدگی هنوز در محله آفخرا- از قدیمی‌ترین محلات رشت- نفس می‌کشد.
مدرسه دخترانه «فروغ» که بعد از انقلاب به دبیرستان «۱۷ شهریور» تغییر نام داد، بر اساس مستندات سازمان میراث فرهنگی استان گیلان، در سال ۱۲۸۴ شمسی ساخته شده است. البته بر اساس یادداشت‌های برخی مورخان از جمله «شادی پیروزی»، در سال ۱۲۸۲ خورشیدی و بر اساس کتاب «مرادعلی توانا» در سال ۱۲۷۹ خورشیدی تأسیس شده است.
این مدرسه از آن جهت در تاریخ آموزش و پرورش باید مهم باشد که نماد تلاش جامعه زنان و دختران بعد از انقلاب مشروطه به فراگیری آموزش و پرورش خارج از فضای جنسیت است.
این مدرسه در ابتدا توسط مسیونرهای آمریکایی در رشت دایر شده و در واقع نخستین مدرسه دخترانه خارجی در گیلان بود. فروغ در سال ۱۳۱۲ خورشیدی توانست مجوز تأسیس دوره کامل متوسطه را هم دریافت کند.
بر اساس نوشته‌های «فریدون نوزاد» – از مورخان گیلان- در ابتدا در مدرسه فروغ رشته «خانه داری» تدریس می‌شد، اما بعدها رشته‌های طبیعی و علمی نیز به رشته خانه داری اضافه شد. این دبیرستان، دخترانی را تحویل جامعه داده که برخی در سطح دنیا مطرح هستند. مهمترین آنها «دکتر آذر اندامی» باکتری شناس و تولید کننده واکسن وبای التور است که بعدها لقب بانوی ونوسی نام گرفت. همینطور شاعره نامی «مهکامه محصص لاهیجانی» که دوست پروین اعتصامی بود و مدتی هم مدیریت دبیرستان مذکور را برعهده داشت.
بی نتیجه ماندن تلاش‌های شادروان خمامی زاده
در حال حاضر مالکیت این بنا دولتی بوده و در اختیار سازمان آموزش و پرورش گیلان قرار دارد. سال ۱۳۸۷ بود که آموزش و پرورش تصمیم به تخریب و نوسازی قدیمی‌ترین مدرسه دخترانه رشت گرفت. خوشبختانه با تلاش‌های شادروان «جعفر خمامی زاده» از پژوهشگران بنام گیلان و کمپین رسانه‌ای که در آن زمان تشکیل داد، سازمان میراث فرهنگی استان، مانع از تخریب مدرسه شد و به سرعت این مدرسه را ثبت میراثی کرد.
با اینکه این مدرسه همپای دبیرستان پسرانه شهید بهشتی (شاهپور سابق) است؛ ولی متاسفانه از آن سال تاکنون هیچ تلاشی برای مرمت، نگهداری و تغییر کاربری این بنای میراثی صورت نگرفته است.
حالا بعد از گذشت هشت سال، نه تنها تعاملی در عمل، بین میراث فرهنگی و آموزش و پرورش برای احیای این مدرسه صورت نگرفته، بلکه پرونده میراثی آن نیز ناقص است.
به عنوان نمونه هنوز ابعاد این بنای ثبت شده در پرونده موجود نیست. با اینکه در همان زمان میراث فرهنگی به پیشنهاد استاد خمامی زاده، موزه کتاب را برای تغییر کاربری مدرسه پیشنهاد داده بود؛ اما نه تنها به این پیشنهاد جامه عمل پوشانده نشده، بلکه مدیریت فعلی این مرکز آموزشی نیز نگران تخریب ساختمان و همینطور وضعیت بهداشتی آن برای دانش آموزانی است که در فضای جدید ایجاد شده در حیاط مدرسه فروغ تحصیل می‌کنند.
گفتنی است بعد از ممانعت میراث فرهنگی از تخریب این ساختمان، مدتی دانش آموزان مدرسه فروغ از فضای آموزشی مدرسه دیگری استفاده کردند. پس از آن بخش آزمایشگاه مدرسه که در انتهای حیاط مدرسه بود؛ تخریب شد و یک دبیرستان سه طبقه، در ضلع جنوبی یک بنای میراثی دو طبقه، قد علم کرد.
بنای میراثی؛ انبار آموزش و پرورش
بازدید خبرنگار تاریخ ما از مدرسه‌ای که تا زمستان ۱۳۸۶ پذیرای دختران این شهر بود، نشان می دهد که بنای دو طبقه فروغ، تبدیل به انبار وسایل اضافی آموزش و پرورش شده است. از میز و نیمکت‌های قدیمی گرفته تا موتور و دستگاه‌های ارتباطی مستهلک. جولانگاه موش و شپش و پرنده‌هایی که زیر چوب‌های شیروانی لانه کرده‌اند، فضای نامطلوبی ایجاد کرده است.
بنای داخلی با یک راهرو در وسط و دو راه پله میانی به طبقه فوقانی می‌رسد. کف پوش طبقه فوقانی تماماً چوب بوده و پوسیدگی چوب کف کاملاً مشهود است. گویا طبقه همکف نیز کف پوش چوبی داشته که بعدها برداشته و بتن کرده‌اند. بنا از طبقه همکف، فضای خالی موسوم به «گربه رو» داشته که آن را هم پر کرده‌اند. این فضای خالی در معماری سنتی گیلان به گونه‌ای بود که بنا مستقیم در کف زمین احداث نمی‌شد و با ایجاد یک فضای خالی و ایجاد پنجره‌های هواکش موجب می‌شد هوا در زیر ساختمان جریان پیدا کرده و مانع از نفوذ رطوبت به طبقات شود. حالا با پرکردن این فضا و با از بین بردن کف پوش چوبی طبقه اول، میزان نفوذ رطوبت بنا هم بالا رفته است.
بخاری‌های چدنی دیواری، مهمترین مشخصه «فروغ»
مهمترین مشخصه این بنا وجود بخاری‌های دیواری چدنی متعدد در کلاس‌ها، راهروها و بین طبقات است که حتی در گزارش سازمان میراث فرهنگی هم ثبت نشده است. سیستم کلاس‌ها بعدها دارای شوفاژ شده و تخته سیاه و گچ و نیمکت‌های آهنی قدیمی، بینندگان را به زمان صدسال پیش می‌برد. حتی چرخ خیاطی قدیمی مدرسه، با پدال آهنی و میز چوبی‌اش، لوسترهای قدیمی، ظروف چینی با مارک شرکت ورشوچی تهران و… دیرینگی این بنا را به تمامی نشان می‌دهد. وسایلی که بی شک مدیرکل آموزش و پرورش استان هم از وجودش بی خبر است.
خطرات برای دانش آموزان مدرسه
«مهین کرامتیان» مدیر فعلی دبیرستان دخترانه ۱۷ شهریور نگران فروریختن شیشه‌های شکسته بنا بر سر دختران مدرسه است.
او در این باره به خبرنگار تاریخ ما می‌گوید: بارها در مورد وضعیت این مدرسه و لزوم رسیدگی به آن با مسئولان آموزش و پرورش گفتگو کرده‌ام.
شیشه پنجره‌ها شکسته شده و با توجه به کوچک بودن حیاط مدرسه، دانش آموزان از پله‌های ورودی بنای قدیمی برای نشیمن در حیاط استفاده می‌کنند.
مدیر این مدرسه می‌افزاید: وجود شپش و تردد موش و پرندگان در این فضای مخروبه -که حکم انبار را دارد- وضعیت بهداشتی دختران را هم در معرض خطر قرار داده است.
با وجود دبستان دیگری در جوار این مدرسه و همینطور کوچه‌های پارک آفخرا، کوچک‌ترین حادثه نظیر زلزله ممکن است فاجعه‌ای را برای تعداد زیادی از دانش آموزان هر دو مدرسه به وجود آورد.
درهای بسته «فروغ»، به روی دانش آموختگان این مدرسه
به گفته مدیر این مدرسه، به کرات دانش آموختگان این دبیرستان -که به مدارج بالای علمی رسیده‌اند و حتی برخی در خارج از کشور زندگی می‌کنند- برای دیدن مدرسه دوران تحصیلشان به محله آفخرا سر می‌زنند. اما بسته بودن در مدرسه فروغ از یک سو و مجوزی که می‌باید از حراست آموزش و پرورش دریافت کنند، مانع از تداعی خاطرات آنان می‌شود. البته اگر بازدیدی هم صورت گیرد، وضعیت اسفبار نگهداشت مدرسه، خاطرها را مکدر می‌کند.
کرامتیان به دنبال ایجاد کمپینی برای جلب مشارکت‌های مادی دانش آموختگانی است که در این مدرسه درس خوانده‌اند. او امیدوار است بتواند با ایجاد گروه‌هایی در فضای مجازی، نظر علاقمندان به احیا و بهسازی قدیمی‌ترین مدرسه دخترانه رشت را جلب کند اما حرکت این مدیر خوشنام، زمانی به نتیجه می‌رسد که مدیران بالادست نظیر مهدی حاجتی، مدیر کل آموزش و پرورش استان و رضا علیزاده، مدیرکل میراث فرهنگی استان به جد به دنبال اجرایی کردن پیشنهاد هشت سال پیش شادروان خمامی زاده باشند.
دکتر نوبخت، معاون رئیس جمهور، دو سال پیش از دبیرستانی که خود در آن درس می‌خوانده بازدید کرده و حالا قرار است امسال برای دبیرستان شهید بهشتی و دانش آموختگانش برنامه بزرگداشت برپا شود. مضاف بر آن بودجه‌های دولتی همواره برای مرمت و نگهداشت قدیمی‌ترین مدرسه پسرانه رشت سرریز شده ولی تأمین اعتبار برای نگهداشت قدیمی‌ترین مدرسه دخترانه گویا محلی از اعراب ندارد و قرار نیست مسئولی گام‌های عملی برای تغییر کاربری قدیمی‌ترین مرکز آموزشی نوین دخترانه در گیلان بردارد.
۱۳۸۷ ثبت میراثی مدرسه فروغ
بر اساس گزارش علی علم بخش، از کارشناسان میراث فرهنگی به رغم اینکه به فاصله حدود یک ماه، ۱۰ اسفند ماه ۱۳۸۷ سازمان میراث فرهنگی استان توانست پرونده میراثی مدرسه فروغ را به شماره ۲۴۳۷۹ به ثبت میراثی برساند و مانع از تخریب قدیمی‌ترین مدرسه دخترانه استان گیلان شود ولی، تاکنون اقدامی برای حفظ حریم این اثر صورت نگرفته است.
با اینکه نمای بیرونی ساختمان کاملاً حفظ شده اما عناصر الحاقی در کف و ازاره دیوارها مشهود است. بنای ساختمان دوطبقه و نمای آجری قرمز رنگ دارد ورودی ساختمان با پنج پله، به طبقه همکف می‌رسد. برخی پنجره‌های چوبی با پنجره‌های جدید آهنی جایگزین شده است و درب ورودی با طاقی هلالی و فاقد تزیینات خاص است. طرفین پله‌های ورودی، فضای سبز و گلکاری شده است.
ساخت مدرسه‌ای سه طبقه در حریم یک بنای میراثی
مدیرکل نوسازی مدارس استان گیلان درباره نوسازی مدرسه ۱۷ شهریور به خبرنگار تاریخ ما می‌گوید: تمامی مدارس استان دارای کد و فضای آموزشی مشخص هستند و نوسازی مدارس به جای مرکز آموزشی ۱۷ شهریور، در حیاط مدرسه، بنایی به عنوان مرکز آموزشی جدید در سه طبقه و در سال ۱۳۸۸ ساخته است.
علی اوسط اکبری مقدم می‌افزاید: بنای قدیمی دبیرستان فروغ، از چرخه آموزشی خارج شده بود و باتوجه به اینکه بنایی به جای آن ساخته شده و مالکیت آن در اختیار آموزش و پرورش است، سازمان نوسازی نمی‌تواند برای مرمت و احیای آن هزینه کند.
وی خاطر نشان می‌کند: اگر قرار است این بنای میراثی تغییر کاربری هم داده شود لازم است در تعامل مشترک میراث فرهنگی و آموزش و پرورش اقدامی صورت گیرد.
علیرضا نجیب، رئیس آموزش و پرورش ناحیه یک رشت نیز خواستار تعیین تکلیف این مدرسه است و به خبرنگار تاریخ ما می‌گوید: دوگانگی در گفتار و عملکرد سازمان میراث با آموزش و پرورش وجود دارد و طی نشست‌های مکرری که با مدیر کل میراث داشته‌ایم، هنوز به تعاملی که نتیجه قابل قبولی برای این مدرسه داشته باشد؛ نرسیده‌ایم.
جذب اعتبار از وزارت آموزش و پرورش
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گیلان نیز در باره مسئولیت این اداره کل نسبت به بنای مدرسه به خبرنگار تاریخ ما توضیح می‌دهد: سازمان میراث نسبت به مجموعه‌هایی که ثبت ملی می‌شوند ولی در عین حال مالکیت آنها شخصی یا در اختیار ارگان خاصی است هیچگونه اختیاری ندارد.
رضا علیزاده می‌افزاید: برای این مجموعه باید مالک حقیقی آن خواستار مرمت بنا شود تا میراث با حمایت و مشارکت نسبت به این مهم، وظیفه خود را انجام دهد.
به عبارتی مقصود وی این است که در صورتی که اداره کل آموزش و پرورش به عنوان مالک بنا، نسبت به مرمت و تغییرکاربری (در قالب موزه و…) تصمیم جدی بگیرد، اداره کل میراث فرهنگی گیلان هم از حمایت‌های معنوی و گسیل کارشناسان مرمت خود دریغ نخواهد کرد.
علیزاده تاکید می‌کند: حتی میراث فرهنگی آمادگی دارد در صورت موافقت آموزش و پرورش اثر را به صورت مشارکتی احیا و مرمت کند مشروط بر آنکه بخشی از اعتبارات احیا توسط آموزش و پرورش تأمین شود زیر اثر در مالکیت یک اداره دولتی است و طبق بخشنامه میراث، آثاری که در مالکیت یک نهاد دولتی هستند می‌توانند با درخواست از وزارتخانه مطبوع خود، برای مرمت یک بنای میراثی درخواست اعتبار کنند
وی با اشاره به کمبود اعتبارات مالی سازمان میراث فرهنگی و همینطور تعدد بناهای تاریخی در استان، می‌افزاید: بیش از یک هزار اثر ثبت شده در فهرست میراث تاریخی در گیلان وجود دارد که مطمئناً همه آنها نیازمند رسیدگی و مرمت هستند تا علاوه بر حفظ ارزش آنها، به مردم معرفی شده و هویت تاریخی و تمدنی گیلان حفظ شود اما برای این منظور توانایی و بضاعت مالی کافی در سازمان میراث فرهنگی وجود ندارد.
مدیرکل میراث فرهنگی گیلان مشخصاً درباره مدرسه فروغ ابراز علاقه می‌کند که این فضا می‌تواند به عنوان موزه‌ای از عکس‌ها و افتخارات مفاخر آموزش و پرورش در گیلان و بزرگانی که در آن تحصیل کرده‌اند تبدیل شود تا علاوه بر جذابیت گردشگری و درآمدزایی، هر چه بیشتر به مسافران و گردشگران شناخته شود. به ویژه اینکه این مدرسه در مرکز شهر رشت و در نزدیکی پیاده راه فرهنگی این شهر قرار دارد و می‌تواند به عنوان یکی از جذابیت‌های گردشگری شهر رشت مورد توجه قرار گرفته و حتی برای آموزش و پرورش ایجاد درآمد کند.
علیزاده به دبیرستان شهید بهشتی نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: دبیرستان شهید بهشتی رشت نیز با توجه به اهمیت بنا که همقدمت با مدرسه فروغ است، مورد توجه میراث قرار گرفته و با همکاری اداره نوسازی و تجهیز مدارس علاوه بر مرمت، همچنان پابرجاست و توافق‌هایی با آموزش و پرورش به منظور حفظ و معرفی هر چه بیشتر آن صورت گرفته است.
وقتی در مورد ساخت و ساز در حریم یک این اثر ثبت شده به وی متذکر می‌شویم، پاسخ می‌دهد: متاسفانه در سال‌های اخیر به ویژه در دهه ۸۰ چندان حساسیتی نسبت به بناهای تاریخی و میراثی در استان وجود نداشت به طوری که شاهد ساخت و ساز در اطراف مدرسه فروغ و همینطور اطراف آن با ارتفاعات بالا هستیم.
علیزاده ادامه می‌دهد: در سال‌های اخیر هرگونه ساخت و ساز در حرائم بناهای ثبتی، ضوابط خاصی دارد و به راحتی نمی‌توان در جوار یک بنای ثبت شده در فهرست آثار ملی کشور ساخت و ساز کرد.
لزوم جلب مشارکت‌های مردمی برای احیای مدرسه فروغ
وضعیت نگهداشت مدرسه فروغ به مراتب بهتر از خانه میرزا کوچک خان است که حتی تیرک‌های چوبی آن را هم به منظور تهیه ذغال سوزانده بودند. اما وقتی اراده‌ای برای خرید و از نوساختن خانه میرزا به وجود آمد، شهرداری و بنیاد پژوهشی میرزا کوچک خان توانست با استفاده از کمک‌های مردمی این بنا را بر اساس عکس‌های موجود، بازسازی کند.
بنابراین اگر عزمی از ناحیه مسئولان ارشد آموزش و پرورش برای تغییرکاربری این مدرسه باشد، بی شک دانش آموختگان این مدرسه و دیگر علاقمندان نیز کمی اعتبارات دولتی را برای تغییر کاربری پوشش خواهند داد.