بناهای تاریخی رشت؛ راویان خاطرات صدساله شهر باران
تاریخ ما، گروه استان‌ها- مهری شیر محمدی: مرکز استان گیلان به جهت برخورداری از پیشینه غنی فرهنگی و تاریخی، آثار زیادی را در خود جای داده که همیشه مورد توجه گردشگران بوده اما، بناهای تاریخی و عمارت های این شهر ناشناخته مانده و کمتر به گردشگران معرفی شده است.
مجموعه عمارت های میدان شهداری، خانه اولین شهردار رشت با معماری روسی‌اش، عمارت ابریشمی با معماری قجری کاملاً گیلانی و… از جمله بناهایی است که تک تک خشت‌های هرکدامشان خاطرات چندین ساله را در خود جای داده‌اند.
بازدید از این عمارت های قدیمی و قدم زدن در فضا تاریخ خفته در میان آنها، راه مناسبی برای شناخت هویت و تاریخ شهر رشت است.
خانه ابریشمی با تالار آیینه و چینی خانه‌اش
در انتهای کوچه شهید صادقی در میدان صیقلان، یکی از بناهای میراثی دوره قاجار قرار دارد که اثری به جا مانده از خانواده «حاج میرزا اسماعیل حاکمی»، از متنفذین پیربازار است.
میرزا اسماعیل حاکمی، در زمان ناصرالدین شاه قاجار «کلانتر» رشت بود و به حاج حاکم معروف شد. این عمارت، توسط پسر کوچکترش، حاج قاسم معروف به عالیجناب (حاج میرزا قاسم پیربازاری) احداث شد. سال‌های ۱۳۱۸ هجری شمسی، میرزا احمد ابریشمی خانه را از عباسعلی حاکمی ورثه قاسم خریداری و از آن زمان به بعد این عمارت زیبا به نام عمارت ابریشمی معروف شد.
ورودی قدیمی این خانه از کوچه پایین‌تری است که هم اینک کوچه خلیل رفیع نامگذاری شده و در امتداد بن بست اخوان قرار دارد ولی درب اصلی بسته است. برای دیدن آن می‌باید از کوچه صادقی وارد شوید.
درب قدیمی عمارت، یک در چوبی دو لنگه با سردربی با سفال‌های قرمز است که با یک دالان به حیاط خانه باز می‌شود. هم اینک این ساختمان کاربری اداری داشته و تابلوی نصب شده در ابتدای کوچه نیز معرف «بنیاد نخبگان» است.
محوطه عمارت از چهار طرف با دیوارهای آجری قرمز رنگ به ارتفاع پنج متر با آهک بند کشی شده و دیوارهای ضلع جنوبی و شمالی در بالا دارای یک ردیف رف بوده و با نوعی طاق نما تزیین شده است.
بنای اصلی دو طبقه قرینه و در هر دو طبقه هشت اتاق دارد. اتاق‌های هم کف ساده و فاقد تزیین بوده و با دو راه پله به طبقه بالا راه می‌یابد.
مهمترین زیبایی این عمارت، تالار چینی و تالار آیینه است. تالار چینی را می‌توان با چینی خانه مجموعه شیخ صفی، مشابه سازی کرد و تالار آیینه را با تالار آیینه عمارت دلگشا در شیراز.
تزیینات چینی خانه، از هنرهای بی نظیر دوره قاجار محسوب می‌شود و در دیوارها و پیش بخاری این اتاق در میان گچبری های گل و بوته ظریف، دوایری ایجاد شده و داخل آنها کاسه و بشقاب‌های گل مرغی و مصور بسیار پرارزش قاجاری و چینی قرار گرفته‌اند.
بخشی از این تالار مزین به گچبری است و با پوشش هنرمندانه قطعات آئینه در بدنه و سقف جاسازی شده. این قسمت به‌وسیله دو ستون گچی با شیر سرهای تزئینی از قسمت جلو جدا شده است.
خانه میرزا خلیل رفیع؛ عمارتی با معماری سن پطرزبورگ
در انتهای همان کوچه، عمارت زیبای دیگری است که برخلاف عمارت ابریشمی، معرف معماری اروپایی است.
این عمارت متعلق به اولین شهردار رشت، حاج میرزا خلیل آقا رفیع بوده ولی چون بعد از ۹ سال به برادران اخوان فروخته شد، به عمارت اخوان معروف شده است.
صاحب و بانی این عمارت حاج میرزا خلیل پسر حاج ملأ رفیع فیلدهی از مشروطه خواهان بنام گیلان بود که بعدها توسط انجمن شهر بین سال‌های ۱۲۸۶ تا ۱۳۰۰ به عنوان شهردار رشت انتخاب شد.
خلیل رفیع در پانزدهم فروردین ماه ۱۳۰۳ هجری شمسی به دیار باقی شتافت اما چند سال پیش از آن، عمارت زیبایی ساخت که در تمام گیلان بی نظیر است. این عمارت سمبل اولین خانه‌هایی است که دارای سیستم روشنایی برق شد.
نقشه مهندسی عمارت رفیع و همه سازه چوبی با کشتی از روسیه وارد و در رشت به‌وسیله استاد کاران و مهندسان روسی مونتاژ شد.
این عمارت، برخلاف بسیاری از عمارت های قدیمی رشت قرینه نیست. هر طبقه دارای ۴۰۰ متر زیربناست که با حیاط عمارت در مجموع هزار و ۳۴۷ متر زیربنا دارد. طبقه همکف با دیوارهای آجری و طبقه دوم تماماً سازه چوبی است.
ستون‌های مدور چوبی به طول ۵.۴ تا پنج متر در روسیه خراطی و از بندر انزلی به رشت آورده شده است. درب و پنجره‌های چوبی از جنس نراد و باقی سازه‌های چوبی در روسیه مونتاژ شده و حاج رفیع که نقشه اصلی را نیز با خود از روسیه آورده بود؛ در رشت سازه‌های مونتاژ شده را با آجر و ملات ماسه و آهک بنا کرد.
وقتی به معماری متفاوت این بنا پی می‌بریم که آن را با ساختمان مجاور آن یعنی خانه ابریشمی که معماری بومی گیلانی دارد مقایسه کنیم.
تفاوت نمای خانه و مصالح در این مقایسه مشهود است. معماری عمارت اخوان اقتباس شده از خانه‌های مسکونی سن پطرز بورگ و تفلیس و بادکوبه است و نیاز به چوب‌های بلند روسی بود تا دهانه‌های بزرگ را بپوشاند. در حالی که در بنای ابریشمی از چوب‌های محلی استفاده شده است.
در تالار ساختمان، نقاشی‌هایی موسوم به سبک لندنی است و در اتاق‌های طبقه فوقانی بخاری چدنی در دیوار تعبیه شده. عمارت دو حیاط دارد. در حیاط خلوت که مخصوص مستخدمین بوده، حوض عمیقی پوشیده از نیلوفرهای آبی و ماهی‌های قرمز زیبایی چشم نوازی به خانه می‌دهد.
در حیاط اصلی، حوض وسیع دیگری است. از مشخصه‌های عمارت، ناودان‌های بلند شیروانی است که آب باران را به داخل حوض هر دو حیاط می‌ریزد و این باعث می‌شود آب حوض همواره تازه بماند.
درخت‌ها و درختچه‌های این باغ نیز عمدتاً از روسیه آورده شده است. سیکاسی صد ساله، گل‌های آزالیا و کاملیا، پوشش گیاهی است که بیشتر از روسیه آورده شده و سنگ فرش حیاط نیز دست نخورده باقی مانده است.
هتل فردوسی؛ بازتاب معماری دوره پهلوی اول
هتل فردوسی، بنای دیگری است که هر چند ثبت میراثی شده ولی درب آن به روی گردشگران بسته است. با این حال معماری بیرونی آن به گونه‌ای است که می‌ارزد لحظه‌ای توقف و به معماری این سازه توجه کرد.
این ساختمان با قدمتی بیش از ۷۰ سال از معدود بناهای باقی مانده از دوره پهلوی اول است. غیر از تزیینات بیرونی بنا، عمارت از معدود بناهایی است که با یک راهرو در طبقه دوم با ساختمان مجاور خود دسترسی دارد.
در معماری سنتی گیلان، این سبک معماری شایع بود و برای استفاده بهینه از فضا، دو مالک مجاور توافق کرده و طبقه دوم خود را به گونه‌ای می‌ساختند که از راهروی طبقه فوقانی به هم مرتبط باشند.
بنا دو طبقه است و به لحاظ تزیینات خارجی دارای سمبل‌هایی از ایران باستان بوده و شاخص مهم آن نشان «فِرَوَهَر» بر سردرب بناست. قرار گیری این بنا در محدوده تاریخی شهر رشت بسیار حائز اهمیت است.
طبقه دوم این بنا به سبک بناهای گیلان، ایوان باریکی دارد که به آن ایوان کتابی می‌گفتند. سرتاسر این ایوان کم عرض به دلیل جلوگیری از نفوذ باران به صورت آغوشگاه درآمده یعنی ایوان را کاملاً با شیشه پوشانده‌اند.
معماری آن به نحوی است که در طبقه همکف طاقی دارد که عابران از زیر طاقی می‌توانند به داخل کوچه بروند و امتداد طاقی هتل فردوسی، سرای میخچی است که متاسفانه تخریب شده است.
عمارت سفید بلدیه و برج ساعتش
میدان مرکزی شهر رشت با ساختمان‌های سفیدش، مهمترین جاذبه گردشگری این شهر است.
میدانی که حالا پیاده راه شده و با طمأنینه بیشتری می‌توان عمارت های برگرفته از معماری نئوکلاسیک اروپایی را در آن مشاهده کرد.
عمارت سفید بلدیه و برج ساعت آن هر رهگذری را به یکصد سال پیش می‌برد. سبک معماری این ساختمان‌ها برگرفته از بناهای نئو کلاسیک اروپایی بوده و تبلور حکومت نظامیان در رشت است.
دو سال پس از سرکوب نهضت جنگل توسط رضا خان و کشته شدن میرزا کوچک خان، اداره شهر به‌دست نیروهای نظامی افتاد. در آن مقطع رئیس بلدیه نیز فرمایشی انتخاب می‌شد و «یاور محمود خان غفاری» رئیس بلدیه رشت شد.
شهرداران و حکمرانانی که پیشینه نظامی داشتند، دست به کار شده و به قولی دست به تخریب شهر رشت زدند و به سرعت بناها و خیابان‌های جدید به سبک نئو کلاسیک به وجود آوردند.
کلنگ احداث ساختمان اداری بلدیه در سال ۱۳۰۲ هجری شمسی به زمین زده شد و مهندسی ارمنی به نام «آرتم سرداراف» که از ارامنه روسیه و مقیم رشت بود، کار طراحی و نظارت بر ساخت بلدیه را بر عهده گرفت.
ساختمان بلدیه با الهام از معماری نئوکلاسیک اروپا به ویژه معماری سنت‌پیترزبورگ روسیه طراحی و به وسیله‌ی معماران ایرانی مقیم رشت ساخته شد.
اولین بنای باشکوه شهری یعنی ساختمان مرکزی شهرداری رشت روز چهارم اردیبهشت ماه سال ۱۳۰۵ ه. ش حدوداً هفت سال قبل از آغاز حکومت هیتلر در آلمان و به مناسبت تاجگذاری پهلوی اول به صورت نیمه تمام افتتاح شد.
ایجاد برج‌های ساعت در بسیاری از شهرهای کشور، نمادی از تجدد و وقت شناسی بود. برج ساعت عمارت بلدیه رشت نیز بعدها به عمارت بلدیه اضافه شد و پیش از آن، برج دیده‌بانی بود.
ادامه دارد…