تبریز شهر خانه‌های تاریخی؛ از مشروطه و علوی تا خانه کمپانی
تاریخ ما – گروه استان‌ها: اگر می‌خواهید تعطیلات باقی مانده نوروز را به شهر تبریز سفر کنید، سری هم به خانه‌های تاریخی این شهر که موزه‌های زنده‌ای از تاریخ مردم تبریز هستند، بزنید.
شمار خانه‌های تاریخی تبریز به دلیل موقعیت ممتاز این شهر در کشور در دوره‌های مختلف تاریخ این کشور کم نظیر است تا جایی که تبریز بیش از ۳۰۰ خانه تاریخی دارد که هر کدام در منطقه‌ای از تبریز پهناور قرار گرفته‌اند.
به گفته مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نزدیک به ۸۰ خانه تاریخی تبریز با کاربری فرهنگی و توسط اداره کل میراث فرهنگی تثبیت شده‌اند تا از گزند تخریب در امان بمانند.
قدمت بیشتر خانه‌های تاریخی تبریز به دوران پس از قاجار می‌رسد، به گفته کارشناسان تبریز دومین شهر پررونق کشور از لحاظ خانه‌های تاریخی است.
مورخان بر این عقیده هستند که تمام خانه‌ها در شهر تبریز به علت زلزله‌های متعدد قرن‌های گذشته ویران شده و حتی در زلزله سال ۱۱۹۳ فقط چند مسجد و ارگ علیشاه باقی ماندند. با این وجود بعد از آن زلزله وحشتناک مردم و حاکمان وقت به عمران و آبادانی تبریز همت گماشتند و هم اکنون بیشتر خانه‌های قدیمی تبریز متعلق به دوره‌های زندیه و قاجاریه است.
خانه حیدرزاده، خانه شربت‌زاده، خانه حاج ارفع الملک جلیلی، خانه قدکی در دانشکده معماری، خانه کلانتر، خانه گنجه‌ای‌زاده، دانشکده معماری، خانه حاج رضا صادری، خانه بهنام در دانشکده معماری، خانه سلماسی، خانه امیرنظام گروسی، خانه اردوبادی، خانه تاجرباشی، خانه پروین اعتصامی، خانه حاج‌محمد آقاحبشی، خانه ستارخان، خانه سرخه‌ای، خانه سلطان‌القرائی، خانه فرزام، خانه استاد شهریار، خانه میرزامحمدحسین مجتهد، خانه میرزامهدی‌خان فراش‌باشی، خانه مستشارالدوله و خانه میرزاحسین واعظ از جمله این خانه‌های قدیمی و معروف شهر تبریز است.
ناگفته نماند که بسیاری از این خانه‌ها هم اکنون به موزه تبدیل شده اند، از جمله خانه اردوبادی که به موزه اسناد آذربایجان تبدیل شده است، خانه سلماسی که هم اکنون به موزه سنجش، خانه شربت زاده به موزه سفال و خانه مشروطه به موزه مشروطه تبدیل شده است.
خانه‌های قدیمی تبریز به ظرفیت‌های گردشگری این شهر افزوده است و در تعطیلات نوروز بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی از این مکان‌ها دیدن کرده‌اند. در ادامه نگاهی داریم به چند نمونه از خانه‌های قدیمی و معروف شهر تبریز که آوازه‌ای کشوری دارند و در فهرست آثار تاریخی میراث فرهنگی ثبت شده‌اند.
خانه حیدرزاده معماری استوار در مرکز شهر
این خانه با ۹۰۰ مترمربع مساحت در سال ۱۳۸۰ بازسازی شد و در سال ۱۳۷۸ در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسید.
خانه حیدرزاده یکی از خانه‌های قدیمی در محله مقصودیه تبریز است که در دو طبقه دارای دو حیاط اندرونی و بیرونی است.
این خانه در سمت جنوبی برج ساعت تبریز قرار دارد و مقصد بسیاری از گردشگران است.
به گفته تاریخ نویسان هیچ سند تاریخی مبنی بر زمان احداث این خانه در دست نیست ولی تحقیقات نشان می‌دهد که این خانه در حدود سال ۱۲۴۶ هجری شمسی توسط حاجی حبیب لک ساخته شده است.
در زیرزمین خانه حیدرزاده حوض خانه ای و اتاق‌های بزرگ وجود دارد که به وسیله آجرها و طاق های رنگارنگ آراسته شده است، دیگر بخش‌های این خانه به‌واسطه سالن به یکدیگر متصل شده اند. ساختمان سالن دارای پنجره های چوبی حکاکی شده و شیشه‌های رنگارنگ است که با آثار آجری و نقاشی ها آراسته شده است.
خانه حیدرزاده هم اکنون به عنوان مرکز اطلاع رسانی گردشگری آذربایجان شرقی استفاده می‌شود. خانه های تاریخی زیادی از جمله خانه سلماسی، بهنام، گنجه ای زاده و قدکی در اطراف خانه حیدر زاده قرار دارند.
خانه مشروطه یادگار مشروطه خواهان آذربایجان
خانه مشروطه به خاطر اهمیت تاریخی در سال ۱۳۵۴ با شماره ۱۱۷۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. این خانه به سبک معماری دوره قاجار و توسط حاج ولی معمار، معمار تبریزی در سال ۱۲۴۷ ساخته شده است. خانه مشروطه معروف‌ترین و پرافتخارترین خانه تاریخی شهر تبریز است.
این خانه در اوج انقلاب مشروطه محل تصمیم‌گیری‌های سرنوشت ساز سران مشروطه بوده و در ضلع غربی بازار تبریز و در محلی به نام راسته کوچه روبروی مسجد جامع این شهر قرار دارد.
تمام پنجره‌های بیرونی خانه ارسی‌های تمام قدی هستند که با رنگ‌های سرخ، سبز و سفیدشان پرچم سه رنگ کشور را به اذهان متبادر می‌کنند.
در این خانه عکس‌ها، مجسمه‌ها و اشیایی که مورد استفاده قرار می‌گرفت به نمایش گذاشته شده است. از مهمترین آثار تاریخی این موزه می‌توان به سلاح کمری ستارخان، فرش مشروطه، وسایل شخصی سران مشروطه و دیگر مدارک مرتبط با انقلاب مشروطه و همچنین مجسمه و عکس‌های آن دوران اشاره کرد.
بزرگان مشروطه پس از به توپ بسته شدن مجلس شورای ملی توسط محمدعلی شاه، در خانه مشروطه جمع شده و به همفکری می‌پرداختند. همچنین این مکان مرکز فرماندهی مجاهدان در طی محاصره ۱۱ ماهه تبریز و نیز مرکز تصمیم‌گیری برای پایین‌آوردن پرچم‌های تسلیم در برابر شاه قاجار بوده‌است.
خانه کمپانی محل تجمع دسته جات عزاداری در تاسوعا و عاشورا
خانه کمپانی تبریز در خیابان ثقه الاسلام و کوی سرخاب و در زمینی به وسعت ۱۶۰۰متر مربع قرار دارد و یکی از جاذبه های گردشگری شهر تبریز است.
خانه کمپانی که اکنون محل فعالیت شعبه بنیاد ایران شناسی در آذربایجان شرقی است متعلق به اواخر دوره قاجاریه است و در اوایل دوره پهلوی بنایی دو طبقه در ضلع غربی حیاط بیرونی آن احداث شده و بطور کلی مشتمل بر دو طبقه مسکونی و زیر زمین در دو بخش بیرونی و اندرونی است.
حاج مجید شربت اوغلی فرزند نایب هاشم خان در سال ۱۲۸۵مالک این بنا بوده است. وی از تجّار فرش تبـــریز و حمله دار زائرین خانه خدا بوده و گفته می شود که دستجات عزاداری در ایّام تاسوعا و عاشورا از سمت بازار به حیاط بیرونی بنا وارد شده و ضمن عزاداری یا سینه زنی و زنجیر زنی در محوطه پذیرائی می شدند. این خانه محل تجمع دسته جات عزاداری در تاسوعا و عاشورای حسینی بود.
ورودی ساختمان خانه کمپانی در بخش جنوبی آن دارای سردری زیبا با تزئینات گچبری و آجرکاری است که قسمتهایی از آن آسیب دیده و به خوبی مرمت نشده است. دو سکوی سنگی در اطراف در ورودی خانه کمپانی، امکان استراحت را برای کسانی که از راه دور رسیده اند را فراهم می آورد.
هشت توی ورودی ما را به دالان سرپوشیده ای راهنمایی می کند که این دالان نسبتاً طولانی مثل برزخی میان خانه و بیرون به ساکنین و صاحبخانه فرصت می دهد تا هر نوع مشغله فکری و مشکلات خارج از منزل را در طی این فاصله از ذهن خود کنند.
دالان بعدی کوتاه ولی مورّب بوده به طوریکه عمق آن یعنی حیاط بیرونی بطور کامل دیده نمی شود. این نوع ویژگی حریم به حریم را تقریباً در همه خانه های قدیمی می توان مشاهده کرد. در مبداء حیاط بیرونی محلّی برای نگــهداری اسب بوده که اکنون بصورت مسکونی بازسازی شده است حیاط بیرونی دارای دو باغچه و آبنمای بزرگی است که روح را تطهیر و نشاط لازم را برای دیدار تازه واردین و اعضای خانواده فراهم می کند.
نمای اصلی ساختمان دارای ایوانی زیبا با ستون های رفیع و سرستون‌های گچبری شده است .این اثر در اسفند ۱۳۷۹ به‌عنوان یکی از آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
خانه امیر نظام گروسی یکی از زیباترین خانه‌های قدیمی تبریز
خانه امیر نظام گروسی یکی از زیباترین خانه های قدیمی تبریز بوده که که در محله ششگلان و در نزدیکی مقبره الشعرای تبریز که مدفن بیش از ۴۰۰ شاعر نامی از جمله شهریار، قطران، طوسی، فاریابی و ثقه الاسلام است، قرار دارد.
این خانه که از آن به عنوان موزه قاجار استفاده می شود در دوره ناصرالدین شاه و در زمان پیشکاری امیر نظام گروسی و توسط وی ساخته شده است. خانه امیر نظام در زمینی به مساحت ۳۰۰ مترمربع ساخته شده است.
این خانه در دو طبقه و با زیر بنای ۱۵۰۰ متر مربع ساخته شده و ساختمان آن مشتمل بر دو حیاط اندرونی و بیرونی است که باغچه ها و حوض ها، زیبایی آن را دو چندان کرده است.
۱۶ ستون با سرستون های زیبا ایوان سراسری را نگه داشته اند، در طبقه بالا پنجره های مشبک ارسی با شیشه های رنگی، گچبری های نمای شمالی و جنوبی، آینه کاری ها و گچبری های تالارهای داخلی و طنبی ها به زیبایی مجموعه می افزایند.
در زیرزمین، حوض خانه وسیعی وجود داشته که یکی از زیباترین قسمت های بنا بوده است، ستون های استوار حوضخانه و آجرکاری سقف آن بسیار چشمگیر است. گفتنی است که موزه خانه امیرنظام گروسی در سال ۱۳۷۰ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد.
خانه علوی تبلور معماری اصیل ایرانی
این خانه در خیابان شمس تبریزی و روبروی ایستگاه گرو در کوچه ی صرافلار قرار گرفته و معماری باشکوه و زیبایی دارد.
این خانه در دوران قاجاریه ساخته شده است که به‌صورت زیرزمین و در یک طبقه فوقانی با معماری اصیل ایرانی احداث شده و دارای ایوان در نمای اصلی است که بر روی دو ستون استوار شده و دارای گچکاری های زیبا است. بدون شک خانه علوی تبلور معماری اصیل ایرانی است.
اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی این خانه را تبدیل به موزه سفال کرده است که این موزه را می توان تنها موزه زنده‌ی سفال کشور نامید.
این خانه بعد از مرمت به مرکز آموزش هنرآموزان و تجمع هنرمندان رشته سفالگری تبدیل شده است و از سال ۱۳۷۴ نیز به عنوان نمایشگاه و خانه سفال در معرض دید بازدیدکنندگان قرار گرفته است.
خانه های تاریخی تبریز یادآور وقایعی از تاریخ پرفراز و نشیب آذربایجان و به‌ویژه دوران مشروطه است که نیاز است تا این آثار تاریخی حفظ، نگه داری و مرمت شده و به مردم سراسر کشور معرفی شوند تا زمینه جذب گردشگران داخلی و خارجی به این خانه‌های زیبا فراهم شود.