فلسفۀ خیام چندان اصیل نیست/ زندگانی عمر بن ابراهیم نیشابوری

سایت «تاریخ ما»، گروه دین و اندیشه_زینب سیار: غیاث الدین ابوالفتح عمر بن ابراهیم نیشابوری، مشهور به خیام،  ریاضیدان، منجم ، فیلسوف و شاعر اول ذی الحجۀ ۴۳۹ ق در نیشابور چشم به جهان گشود. چنان که از نام او بر می آید فرزند ابراهیم بوده است. لقب «خیامی» نشان می دهد که پدر یا نیاکان دیگرش به پیشۀ خیمه دوزی اشتغال داشته اند. منابع عربیِ سده های ششم تا نهم هجری از او به ندرت و مبهم یاد می کنند  و شرح زندگانی او با روایات افسانه آمیز آمیخته شده است و حتی دربارۀ تاریخ تولد و مرگش اتفاق نظر وجود ندارد ولی محتمل ترین تاریخ از ابوالحسن بیهقی گرفته شده که شخصا خیام را می شناخته است.

محتمل ترین تاریخ وفات او تا اندازه ای از گزارش نظامی عروضی سمرقندی معلوم می شود که چهار سال بعد از مرگ خیام در سال ۵۳۰ ق آرامگاه او را زیارت کرده است.  خیام در دورۀ سلجوقیان می زیست. بیشتر منابع ازجمله بیهقی قبول دارند که او از نیشابور برخاسته است و به گفتۀ رشید الدین فضل الله، مورخ سدۀ هفتم، در همان جا تحصیل کرده است.

خیام شرح روشنی از مخاطرات زندگانی خود را در اول رسالۀ فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله ذکر می کند: من همواره اشتیاق به تحقیق استدلالی این مقولات [انواع معادلات] و جدا کردن حالات ممکن و ممتنع هر مقوله را داشتم. چون می دانستم این امر در حل مسائل دشوار شدیدا مورد احتیاج است، لکن تصاریف زمان همواره با پیشامدهایی همراه بود که پرداختن به این امر را به عهدۀ تعویق می انداخت و برای من فراغتی نمی گذاشت که صرف تدوین این مطلب کنم و فکر خود را بر آن متمرکز کنم، زیرا ما گرفتار روزگاری هستیم که از اهل علم فقط عدۀ کمی مبتلا به هزاران رنج و محنت باقی مانده اند و پیوسته در اندیشۀ آنند که غفلت های زمان را فرصت جسته به تحقیق در علم و استوار کردن آن بپردازند.

خیامِ فیلسوف و شاعر

خیام بیش تر به واسطۀ رباعیاتی که سروده مشهور شده است و دستاوردهای هنری او در ایران و جهان شناخته شده است. تأثیرات رباعیات خیام بر ادبیات غرب، او را به نماد فلسفه شرق و شاعر محبوب روشنفکران جهان تبدیل کرده است.  

خیام زندگی خود را به عنوان ریاضیدان و فیلسوفی شهیر سپری کرد در حالی که معاصرانش از رباعیات و اشعار او بی خبر بودند. در عالم شعر مضامینی که به ذهنش خطور می کرده را به صورت رباعی در می آورده است.

با توجه به اینکه میان سخن و اندیشه همواره پیوستگی وجود دارد از تأمل بر آثار خیام مشخص می شود که وی به جمال حکمت آراسته بوده است. خیام پنج رسالۀ فلسفی نوشته و قسمت اعظم اشعارش نیز ماهیت فلسفی دارد، با این وجود مشخص کردن جهان بینی او دشوار است.

پیچیدگی این مسئله از این جهت است که رساله های فلسفی و مذهبی با رباعیات تفاوت دارند. در عین حال نیز تحلیل رباعیات پیچیده است. این امکان هم وجود ندارد که مطمئن باشیم رساله های فلسفی او واقعا منعکس کنندۀ تفکر خود او هستند، زیرا این رسالات بر اثر تشویق ها و توصیه های اداری و رسمی نوشته شده اند. تا جایی که می توان تعمیم داد، خیام در آثار فلسفی خود طرفدار نوعی ارسطوگرایی شرقی است که ابن سینا مبلغ آن بود. در هر حال فلسفۀ خیام چندان اصیل نیست و جالب ترین آثار او آنهایی است که به تحلیل مسئلۀ وجود مفاهیم کلی می پردازند. خیام در فلسفه دیدگاهی پدید آورد که بعدها مفهوم گرایی نامیده شد.

خیامِ منجم

خیام  به شهرهای گوناگونی از جمله اصفهان، بلخ و ری سفر کرد. او در حدود سال ۴۶۲ ق به سمرقند رسید و در آنجا مورد حمایت قاضی القضات ابوطاهر قرار گرفت و با حمایت او رسالۀ بزرگ جبرش را دربارۀ معادلات درجه سوم نوشت. خیام به دعوت سلطان جلال الدین ملکشاه سلجوقی برای سرپرستی رصدخانه به اصفهان رفت و تقریبا هجده سال در آنجا اقامت کرد. بهترین منجمان آن زمان در رصدخانه گرد می آمدند و زیر نظر خیام، زیج ملکشاهی را تألیف می کردند. از این اثر فقط یک قطعۀ کوچک ( جداول مختصات دایرة البروجی و قدرهای ۱۰۰ ستاره از درخشان ترین ستاره های ثابت) برجا مانده است. یک کار مهم تر رصدخانه، اصلاح تقویم خورشیدی بود که در آن موقع در ایران به کار می رفت.

در حدود سال ۴۷۱ ق خیام طرحی برای اصلاح تقویم ریخت. تقویم جدید باید بر اساس یک دور ۳۳ ساله، به نام «دوران ملکی» یا «دوران جلالی» به افتخار سلطان، تنظیم می شد. سال های ۴، ۸، ۱۲، ۱۶، ۲۰، ۲۴، ۲۸، و ۳۳ از هر دوره سالهای کبیسۀ ۳۶۶ روزه تعیین شدند، در حالیکه طول متوسط سال عبارت بود از ۲۴۲۴/۳۶۵ روز که موجب اختلافی برابر با یک روز در هر ۵۰۰۰ سال می شد.

خیام به عنوان طالع بین نیز در دربار انجام وظیفه می کرد اگرچه به گفتۀ نظامی سمرقندی، خود او به احکام نجوم اعتقادی نداشت. از جمله فعالیت های کم تر رسمی وی در این دوران، اتمام شرحی بر نظریۀ خطوط موازی اقلیدس و نظریۀ نسبت ها در سال ۴۷۰ ق بود؛ این کتاب همراه با رسالۀ حبر وی مهم ترین خدمت علمی اوست. در سال ۴۸۵ ق به دلیل مشکلاتی که بعد از مرگ ملکشاه رخ داد کمک مالی به رصدخانه قطع و فعالیت آن متوقف شد، اصلح تقویم نیز ادامه نیافت. در همان دوران دست به تألیف نوروز نامه زد که گزارشی از اعیاد باستانی سال ایرانی بود. خیام در این کتاب تاریخچه ای از تقویم شمسی را معرفی کرده و جشن هایی که با جشن نوروزی مربوطند شرح داده است.

خیامِ ریاضیدان

خیام در مقاله های دوم و سوم کتاب شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس، به مبانی نظریۀ حساب می پردازد. خیام در نظریۀ نسبت ها که ریاضیدانان اسلامی توجه خاصی به آن داشته اند با استفاده از معنی جدید کسری یا گنگ توانست هر نسبتی را به صورت یک عدد بیان کند. خیام با قرار دادن کمیات گنگ و اعداد بر یک مقیاس عملی، انقلابی واقعی در آموزۀ اعداد پدید آورد.

در زمینۀ جبر خیام در رسالۀ جبر اولیه اش صورت های متعارف معادلات را رده بندی کرده و فهرست همۀ بیست و پنج معادلۀ درجه اول، دوم و سومی را که ممکن بود ریشۀ مثبت داشته باشند را به دست داد. او با استفاده از مقاطع  مخروطی نشان داد که یک معادله در چه شرایطی ممکن است وجود داشته باشد و ثابت کرد برخی از معادلات از نظر نوع ریشه حالت های متنوعی دارند. همچنین او حدود ریشه ها را نیز بررسی کرد. تا آنجا که معلوم است، خیام نخستین دانشمندی است که ثابت کرد معادلۀ درجه سوم ممکن است دو ریشه داشته باشد. در واقع خیام اولین کسی است که به تحقیق منظم و علمی در این معادلات پرداخته است. رسالۀ جبر وی معرف یک فکر منظم علمی است و این رساله یکی از برجسته ترین آثار قرون وسطایی محسوب می شود.

آثار خیام

به طور کلی آثار خیام در موضوعات مختلف به شرح زیر است:

ریاضیات:

رساله در جبر و مقابله

رسالۀ حل مسئله جبری با مقاطع مخروطی

رساله پیرامون مشکلات حساب

رساله شرح ما اشکل من مصادرات کتاب اقلیدس

 ستاره‌شناسی:

زیج ملکشاهی

مجمع القوانین نجوم

طبیعیات:

رساله در طبیعیات

میزان الحکمه

 فلسفی:

رسالۀ در وجود

ضیاء العقلی در موضوع کلی علم

ادبیات:

نوروز نامه

رباعیات

منابع

چارلز کولستون گیلیسپی(۱۳۹۵)، زندگی نامۀ علیم دانشمندان اسلامی( جلد دوم)، ویرایش غلامحسین صدری افشار و محمد باقری، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.

ابوالقاسم قربانی (۱۳۶۵)، زندگی نامۀ ریاضیدانان اسلامی از سدۀ تا سدۀ یازدهم هجری، مرکز نشر دانشگاه شیراز.