حیف است که «سخن سنجی» صورتگر ناشناخته بماند

به گزارش خبرنگار «تاریخ ما»، زنده‌یاد لطفعلی صورتگر در سال ۱۲۷۹ در شیراز متولد شد و در سال ۱۳۴۸ در همین شهر از دنیا رفت. آرامگاه او در حافظیه شیراز است. صورتگر در رشته زبان و ادبیات انگلیسی از دانشگاه لندن مدرک دکترا گرفت و موضوع پایان‌نامه او «نفوذ ادبیات ایران در ادبیات انگلستان در قرن پانزدهم و شانزدهم میلادی» بود. جد وی به نام آقا لطفعلی شیرازی مشهور به صورتگر از نقاشان به نام ایران در سده سیزدهم (دوران قاجار) است که در گل و بوته سازی تبحر خاصی داشت، از دیگر تخصص‌های او مرقع سازی و ساخت جلدهای قرآن است.

لطفعلی صورتگر چندی ریاست دانشگاه شیراز را بر عهده داشت و مدتی نیز در دانشگاه کلمبیا آمریکا به عنوان استاد مدعو به تدریس پرداخت. «تجلیات عرفان در ادبیات فارسی»، «ادبیات توصیفی ایران»، «ادبیات غنایی ایران» و «عناصر موجود در ادبیات پارسی» نام تعدادی از آثار تالیفی منتشر شده اوست. «تاریخ ادبیات انگلیسی به زبان فارسی»، «سبک رمانتیزم در انگلستان»، «عشاق ناپل» و «فاوست» نیز نام تعدادی از ترجمه‌های مرحوم صورتگر است.

کتاب «سخن سنجی» دکتر صورتگر امروزه به عنوان یکی از منابع کلاسیک ایرانی در حوزه نقد ادبی است. این کتاب برای نخستین بار در سال ۱۳۴۱ منتشر و در ادامه تا سال ۱۳۴۸ به ششمین چاپ خود رسید و در ادامه دیگر هرگز تجدید چاپ نشد. ششمین چاپ این کتاب در سال ۱۳۴۸ با شمارگان دو هزار نسخه، ۲۰۳ صفحه و بهای ۱۰ تومان از سوی انتشارات کتابخانه ابن‌سینا در دسترس مخاطبان و دوست‌داران ادبیات در آن سال‌ها قرار گرفت. این کتاب تا سال‌ها پس از انتشار آن به عنوان تنها منبع مطالعاتی نقد ادبی از دیدگاه متفکران غربی مورد استفاده دانشجویان و علاقه‌مندان قرار می‌گرفت و بسیاری از پایان‌نامه‌های دانشگاهی نیز به آن ارجاع داده‌اند. از نقد ادبی به سخن سنجی تعبیر کردن نیز ایده جالبی بود که در تفکر لطفعلی صورتگر قوام یافت.

«سخن‌سنجی» ۶ فصل دارد. نویسنده در فصل نخست به عنوان مقدمه به بیان چرایی تحقیق و انتشار این کتاب پرداخته است. در فصل دوم با عنوان «فن ادب» مباحثی چون تعریف ادبیات، زبان شعری، موضوعات ادبی، نظم و نثر و دیگر مباحثی از این دست مورد بررسی قرار گرفته است.

صورتگر در فصل سوم کتاب به شرح و بررسی رساله «پوئتیک» یا «فن‌شعر» ارسطو پرداخته است. جالب است که نویسنده در این فصل از کمک‌های فکری «سید محمدکاظم عصار تهرانی» آخرین فیلسوف مبرز مکتب تهران و درگذشته در سال ۱۳۵۳، سود برده است. فصل چهارم نیز با عنوان «پس از ارسطو» به تحولات نقد ادبی در دوره‌های روم باستان و آثاری چون «منظومه فن شعر هوراس» و نظریات «بن جانسون» و سخن‌سنجان و منتقدان ادبی رنسانس، پرداخته است.

در فصل پنجم با عنوان «سخن سنجی در دوره جدید» عقاید کانت درباره شعر، نظریات «بندتو کروچه» فیلسوف ایتالیایی در این حوزه، معرفی آرا و نظریات «لانگینوس»، «درایدن» و «الکساندر پوپ» مورد بررسی قرار گرفته است. در نهایت در فصل ششم نیز به نظریات ادبی در دوران معاصر یعنی آرا و عقاید «وردزورث»، «لسینگ»، «ماتیو آرنولد» پرداخته شده است.

البته نویسنده در جای جای کتاب هر بخشی که بحث مورد نظر اقتضا می‌کرده به شرح و بررسی نظریات اندیشمندان مسلمان در این حوزه چون ابن‌سینا، ابوهلال عسکری و فارابی نیز پرداخته است. یکی از ویژگی‌های مهم این کتاب زبان نگارشی ساده و همه فهم دکتر صورتگر است. بسیاری از مباحث پیچیده نقد ادبی در این کتاب با زبانی ساده و همه فهم بیان شده‌اند و مخاطب برای مطالعه آنها نیازی به راهنمایی استاد ندارد و خود مباحث را درخواهد یافت.

در سالی که «سخن سنجی» منتشر شد، منابع چندانی در موضوع نقد ادبی وجود نداشت. دکتر صورتگر در این کتاب به بیان مهم‌ترین نظریه‌های ادبی از یونان باستان تا تحولات این نظریه‌ها در قرون معاصر پرداخته است. بنابراین «سخن سنجی» در زمانه خود کتابی پیشرو و یکه به شمار می‌رفت و مشابه آن تا سال‌ها در زبان فارسی وجود نداشت.

هرچند که امروزه منابع در این حوزه چه تالیفی و چه ترجمه بسیار است، اما کتاب دکتر صورتگر امروزه هم ارزشی تاریخی دارد و هم ارزشی آموزشی. بنابراین بجاست که ناشرانی به انتشار آن برای زمانه فعلی هم اقدام کنند، هرچند که شاید بازنشر آن مستلزم اضافه کردن مقدمه‌ای مفصل به متن باشد. بنابراین باید آن را به یک محقق ادبی معاصر ارجاع داد تا هم مقدمه‌ای بر تاریخ تحولات منابع نقد ادبی در ایران معاصر بنویسد و هم بر اساس صلاحدید خود پیوست‌هایی را به متن اصلی کتاب اضافه کند.