شهرت جهانی موزه ملی تاریخ علوم پزشکی/اعلام ۳ شرط اساسی برای ثبت موزه‌های دانشگاهی در “ایکوم”
فاطمه احمدی در گفت‌وگو با خبرنگار «تاریخ‌ما» با اشاره به اینکه ساختمان موزه ۱۶۰ الی ۱۷۰ سال پیش، در زمان قاجار و به دست امیرکبیر ساخته شده است، گفت: این منطقه به علت آن که در حیطه املاک امیرکبیر بوده، “امیرآباد” نام گرفته است.
وی کاربری اولیه بنای این موزه را “کالسکه‌خانه شاهی” و کاروان‌سرا عنوان و تشریح کرد: این بنا یک بار در دهه ۵۰ از سوی مهندس بهنیا مرمت شد؛ بدین منظور که به باشگاه اساتید و دانشجویان دانشگاه تهران تغییر کاربری دهد. در حالی‌که این پروژه بعد از انقلاب اسلامی متوقف می‌شود.
کارشناس موزه ملی تاریخ علوم پزشکی با اشاره به اینکه بنای فعلی موزه در دهه ۷۰ به “مهدکودک دانشگاه تهران” تغییر کاربری داده است، ادامه داد: در آن زمان بنا به ثبت ملی می‌رسد. در بین سال‌های ۷۸ تا ۸۰، تفاهم‌نامه‌هایی بین دانشگاه علوم پزشکی تهران و سازمان میراث فرهنگی به امضاء می‌رسد و در نهایت در سال ۸۰، “موزه ملی تاریخ علوم پزشکی” افتتاح می‌شود.
شهرت جهانی “جمجمه دختر ۱۳ساله” در موزه
احمدی در ادامه ابتدا به بخش دیرین‌انسان‌شناسی این موزه پرداخت و توضیح داد: در این بخش ۳۰ جمجمه ۵ هزار ساله و یک جسد مومیایی طبیعی نگهداری می‌شود. در بین این جمجه‌ها، “جمجمه دختر ۱۳ ساله” موجود و از شهرت جهانی برخوردار است؛ در حفاری‌های اواخر دهه ۵۰، جمجمه‌ای یافت شده که با سایر جمجمه‌ها متفاوت است.
وی با بیان اینکه وجود سوراخی مثلثی شکل در این جمجمه نظر باستان‌شناسان را به خود جلب کرده است، گفت: طی آزمایش‌های بعدی مشخص شد این دختربچه به بیماری “هیدروسفالی” مبتلا بوده و جمجمه بزرگتری داشته است؛ از این رو پزشکان سوراخی مثلثی شکل در جمجمه ایجاد کرده‌اند تا مایع مغزی-نخاعی اضافی متراکم شده در استخوان جمجمه، خارج شود.
عضو بورد تخصصی کمیته موزه‌های دانشگاهی افزود: بر این اساس جمجمه دختر ۱۳ ساله، نخستین جمجمه جراحی شده به حساب می‌آید و از اهمیت بسزایی در تاریخ علم پزشکی برخوردار است؛ به‌خصوص آن که دختربچه بعد از این عمل جراحی، درمان شده و یک سال بیشتر زنده می‌ماند.
احمدی با اشاره به اینکه مومیایی در این بخش ارتباط چندانی به ماهیت موزه ندارد، توضیح داد: این مومیایی مربوط به یک خانم ۶۵ ساله است که به صورت طبیعی و نه روش‌های معمول در مصر، مومیایی شده است. در کشور تعداد انگشت‌شماری مومیایی وجود دارد که همه به روش طبیعی مومیایی شده‌اند؛ هوای خشک و نمک زیاد در منطقه باعث شده جسد این زن ۶۵ ساله از آن زمان تاکنون، باقی بماند.
نمایش ابزار و ادوات پزشکی در بخش مردم‌شناسی
وی درباره بخش مردم‌شناسی این موزه تشریح کرد: در این بخش ابزار و ادوات پزشکی دوره قاجار از جمله کیف حکیم‌باشی و برخی ادوات مورد استفاده در درمان را به نمایش گذاشته‌ایم. همچنین در این بخش دو تصویر از ابن‌سینا و خواجه‌نصیرالدین طوسی (اثر ابوالحسن صدیقی، شاگرد کمال‌الملک) در ابعاد یک متر در ۳ متر را به نمایش گذاشته‌ایم که البته به سفارش انجمن آثار و مفاخر ملی طراحی شده، از مجموعه دانشگاه به موزه منتقل شده است.
کارشناس موزه ملی تاریخ علوم پزشکی با بیان اینکه تصویر فوق از ابن‌سینا از روی اسناد و شواهد نقاشی شده و در سطح دنیا قابل شناسایی است، به نمایشگاه “دکتر عدل” و “دکتر قریب” در این موزه اشاره کرد و توضیح داد: دکتر عدل، بنیان‌گذار جراحی نوین و دکتر قریب، بنیان‌گذار طب اطفال در ایران است. دکتر میر نیز به عنوان بنیان‌گذار جراحی و تقریباً هم‌زمان با دکتر عدل، مطرح بوده که عکس‌هایی از ایشان نیز در نمایشگاه دکتر عدل موجود است.
قدیمی‌ترین نسخه “طب‌المنصوری” رازی در موزه
احمدی سپس به بخش “اسناد” در این موزه پرداخت و تشریح کرد: در این بخش تعداد زیادی از اسناد قاجاری، ۴۵ نسخه خطی و ۱۵ نسخه چاپ سنگی موجود است. در بین نسخ خطی، کتاب “طب‌المنصوری” رازی از اهمیت بیشتری برخوردار است. این کتاب ۶۰ سال بعد از رازی و از سوی شاگرد ایشان نوشته شده است.
وی درباره کتاب فوق اظهار کرد: نسخه طب‌المنصوری موجود در موزه، مربوط به ۱۰۰۰ سال پیش (۲۰۰ سال بعد از رازی) بوده و از آنجا که این کتاب بارها بازنویسی شده، این نسخه قدیمی‌ترین نسخه آن در جهان به شمار می‌آید.
نمایشگاه “پروفسور شمس شریعت تربقان”، حلقه مفقوده تاریخ علم پزشکی
عضو بورد تخصصی کمیته موزه‌های دانشگاهی همچنین به نمایشگاه “پروفسور شمس شریعت تربقان” به عنوان بنیان‌گذار پاتولوژی نوین اشاره و تصریح کرد: ایشان در موزه به عنوان سرطان‌شناس معرفی شده‌اند. البته باید توجه داشت که در زمان ایشان (متولد ۱۳۰۵) پاتولوژیست‌های دیگری هم مطرح بوده، اما ایشان به تاریخ پزشکی نیز علاقه‌مند بوده‌اند. در سال ۸۳، ۸۴ یادداشت‌های پروفسور شریعت در قالب کتاب‌هایی از جمله “نخستین‌ها”، “تأثیر پزشکی ایرانی بر پزشکی غربی” و … گردآوری شده که به نوعی حلقه مفقوده تاریخ علم پزشکی به شمار می‌آید.
نمایش ادوات پزشکی از رده خارج شده در ۴ غرفه
احمدی با اعلام اینکه چهار غرفه در این موزه به ابزار و ادوات پزشکی از رده خارج شده اختصاص یافته است، گفت: غرفه اول مربوط به ادوات دامپزشکی بوده و تصویری که از آناتومی بدن اسب در این غرفه به نمایش درآمده، نقطه عطفی در تصاویر آناتومی به شمار می‌آید.
وی غرفه دیگر در این موزه را مربوط به چشم‌پزشکی دانست و توضیح داد: این غرفه به محمدقلی شمس (فرزند لسان‌الحکما)، چشم‌پزشک سنتی و کسی که اولین عینک را ساخته، اختصاص یافته؛ او همچنین اولین عمل جراحی بر روی قرنیه چشم را انجام داده است.
کارشناس موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ضمن اشاره به خدمات خانواده شالچی به چشم‌پزشکی ایران که در غرفه فوق بدان نیز پرداخته شده، به غرفه دندان‌پزشکی پرداخت و تشریح کرد: این غرفه با همکاری مصطفی مصفا و دکتر اسلامی راه‌اندازی شده که این‌ها به عنوان پیشکسوتان این عرصه، مجموعه‌ای از یونیت‌ها، وسایل دندان‌پزشکی، قالب‌گیری و …را در موزه گردآوری و به نمایش گذاشته‌اند.
احمدی غرفه چهارم را “قدیمی‌ترین داروخانه مدرن ایران” عنوان کرد و در این‌باره توضیح داد: وزارت جنگ این دواخانه را که بعدها “دواخانه دکتر نظامی” نام گرفت، ۱۶۰ الی ۱۷۰ سال پیش از اتریش خریداری کرد. بعد از مرگ عبدالحسین خان نظامی و نیز مرگ فرزندش امیرهوشنگ نظامی، این داروخانه به شکل غیرمستقیم از سوی همسر هوشنگ اداره می‌شود. بعد از انقلاب اسلامی و به دنبال متروکه شدن داروخانه، این خانم در سال ۶۲ تجهیزات داروخانه را تحویل گرفته و به دانشکده داروسازی می‌دهد. ۱۰ سال بعد در سال ۸۲، مجموعه فوق به موزه اهدا شده و عنوان قدیمی‌ترین داروخانه مدرن ایران را از آن خود می‌کند.
وی اضافه کرد: همچنین مجموعه‌ای در وسط موزه، حاوی ۱۶۳ قلم اشیای موزه ملی ایران از قبیل شیشه‌های مورد استفاده در داروسازی، سفال‌های مورد استفاده در نگهداری ترکیبات دارویی، نیشترهای برنزی جراحی و …، طبق یک تفاهم‌نامه به موزه انتقال داده شده که کارهای پژوهشی خوبی بر روی آن‌ها انجام شده است.
اطلاعات آرشیوی موزه، بستری برای مطالعات پژوهشگران
کارشناس موزه ملی تاریخ علوم پزشکی بازدیدکنندگان این موزه را گروه‌های دانش‌آموزی و دانشجویی و نیز محققان در شاخه‌های مختلف دانشگاهی دانست و گفت: در موزه برنامه‌های مختلفی برای دانش‌آموزان کلاس پنجم به بالا و بر اساس کتب درسی ترتیب داده شده است.
احمدی، سالن کنفرانس در این موزه را محلی برای گردهمایی‌های مختلف در سطح اعضای هیات علمی، دانشجویان پزشکی و محققان این حوزه دانست و اظهار کرد: در موزه سعی کرده‌ایم از طریق ارائه اطلاعات آرشیوی، بستری برای مطالعات پژوهشگران فراهم کنیم که البته تنوع اشیاء در موزه باعث تنوع رویکردهای پژوهشی نیز شده است.
شناسایی حدود ۳۰ موزه دانشگاهی در کشور/بعضی شرایط ثبت در کمیته را ندارند
عضو بورد تخصصی کمیته موزه‌های دانشگاهی با اشاره به بیش از ۳ هزار موزه دانشگاهی در دنیا که تنها ۱۰ درصد آن‌ها مربوط به حوزه پزشکی است، تشریح کرد: ۴۱۸ موزه دانشگاهی در آسیا وجود دارد که ۱۱ مورد آن، موزه دانشگاهی پزشکی است.
احمدی در همین زمینه، عضویت ۷ موزه دانشگاهی ایران در “کمیته بین‌المللی موزه‌های دانشگاهی” (زیرمجموعه ایکوم، شورای بین‌المللی موزه‌ها) را یادآور شد و گفت: در این میان موزه دانشگاه علوم پزشکی بوشهر و موزه ملی تاریخ علوم پزشکی، مربوط به حوزه پزشکی هستند.
وی تأکید کرد: هیچ‌کدام از کمیته‌های ایکوم، موزه‌های خودشان را بر روی سایت و طبق نقشه جهانی نشان نداده‌اند؛ در حالی که در کمیته موزه‌های دانشگاهی، موزه‌های عضو از جمله ۷ موزه دانشگاهی در ایران در نقشه مشخص شده‌اند.
کارشناس موزه ملی تاریخ علوم پزشکی شرایط ثبت و ضبط موزه‌های دانشگاهی در پایگاه اطلاعات موزه‌های دانشگاهی را “اداره مستقیم موزه از سوی دانشگاه و در دل دانشگاه بودن” (با توجه به هدف معرفی هویت و تاریخ دانشگاه)؛ تأیید طرح محتوایی و سناریوی موزه از طرف اداره کل موزه‌ها و در نظر گرفته شدن مکان ثابتی برای موزه عنوان و تأکید کرد: این سه اصل برای ثبت ۷ موزه قبلی لحاظ شده و از این به بعد هم سیاست کمیته فوق همین خواهد بود.
احمدی در پایان یادآور شد: تاکنون به عنوان تنها عضو برد کمیته موزه‌های دانشگاهی در کشور، حدود ۳۰ موزه دانشگاهی شناسایی کرده‌ام که بعضی از آن‌ها شرایط ثبت در کمیته را ندارند.
انتهای پیام