پرسه در دالان تاریخ
درست به خاطر ندارم، اما زمانی در نوشته‌ای از یکی از سیّاحان بنام جهان خوانده بودم که «من ترجیح می دهم در جایی که به آن سفر می کنم گُم شوم»، ابتدا به ساکن جمله غریبی بود اما هر چه بیشتر درباره‌اش فکر می‌کردم بیشتر به دلم می‌نشست، درست گفته بود؛ به زعم من هم برای درک تمام یک روستا، یک شهر یا یک کشور، گُم شدن در آن جزو ضروریات است. البته نه به معنای عامّ کلمه که توأم با ملال، خستگی و کلافگی است، بلکه بیشتر گونه‌ای خاص از گُم شدن، آن هم از نوع اختیاری، که دلت بخواهد بپرسی و پیدا کنی، سوال کنی و جواب بشنوی… . تمام آنچه ذکر رفت بهانه‌ای بود تا در ادامه این سطرها از بازار تاریخی تبریز برای شما بگویم، یکی از هیجان‌انگیزترین مکان‌هایی که نه با پا بلکه با دل باید به بازدید از آن پرداخت و در آن گُم شد… .
بازار تبریز، نه تنها یک مجموعه کم نظیر تاریخی، بلکه خود شهری است در دل کهن‌شهر تبریز. لابد در نگاه نخست کمی اغراق‌آمیز به نظر می‌رسد، اما بازدید از بازار، هم هر آنچه مقصود شما از بازدید یکی اثر فاخر تاریخی است را برآورده می-کند و هم قدم زدن در آن شما را از دنیای بیرون بی‌نیاز می‌کند، جوری که شاید دلتان بخواهد زمان در آن متوقف شود. بازار تبریز در هر بُرهه‌ای ناظران را به حیرت وا داشته است و هر کدام به سیاقی آن را تحسین کرده‌اند؛ گاه از نگاهی به معماری بی‌مانند آن و گاه از تاثیر شگرف آن در اقتصاد تبریز. بله، از ابن بطوطه و حمدالله مستوفی گرفته تا مارکوپولو و جان کارت‌رایت، همه و همه این شناسنامه تبریز را ستوده‌اند.
هرچه شما در بازار تبریز، از راسته و دالان، سرا و کاروانسرا، تیمچه و چهارسو، میدان و بازارچه، مسجد و مدرسه و حمام و زورخانه و یخچال می‌بینید با تعریفی خاص و منطبق بر اصول در کنار هم به چشم‌نواز‌ترین حالت ممکن قرار گرفته‌اند و شبکه خاص ارتباطی را شکل داده‌اند. هر کدام از یکصد و شصت و سه جز آن در شکل‌گیری آن چه در اطرافشان بوجود آمده تاثیرگذار بوده‌اند و همین نظم و انتظام که به عنوان کامل¬ترین سازمان اجتماعی در بازارهای ایران از آن یاد می‌شود دلربایی بازار را صد چندان کرده است.
اینجا شما تنها با یک مجموعه برای داد و ستد روبرو نیستید و آنچه بر تمامی جوانب این بازار فاخر برتری دارد، جریان زندگی در آن است. در این بازار در کنار رونق همیشگی خرید و فروش، رفتارهای فرهنگی و تعاملات اجتماعی نیز نسل به نسل انتقال پیدا کرده است و هر کس در این بازار اندکی با دقت نظاره¬گر باشد، می¬تواند در مقیاسی به مراتب در دسترس-تر، از نزدیک شیوه زندگی تبریزی‌ها را لمس کند.
قرار گرفتن بازار تبریز در مسیر جاده ابریشم که قریب به چهارهزار سال مهمترین شا‌ه‌راه اقتصادی شرق و غرب به حساب می‌آمد و از مدیترانه تا چین را به هم پیوند داده بود، باعث شده است که همواره از گذشته‌های دور تا کنون، مهمترین و بزرگترین مرکز تجاری و تبادل فرهنگی شرق و غرب باشد و همین ارتباطات و تعاملات مهمترین عامل پویایی و تداوم حیات سنتی آن است و این امکان را فراهم کرده که به عنوان بزرگترین مرکز تجاری، فرهنگی با وسیع‌ترین کالبد یکپارچه معماری و پایدارترین ساختار اجتماعی – اقتصادی در بازارهای جهان خودنمایی کند و به عنوان دوازدهمین اثر ایران در فهرست آثار جهانی ثبت شود و تکریم و تحسین تمام جهانیان را برانگیزد.
در این بازار، تاجر، بنکدار، خرده فروش، واسطه، صراّف، میرزا و منشی، انباردار و باربر، همه و همه در کنار هم، نمونه‌ای کامل از تضارب آرا و عقاید و مرکزی برای فعالیت‌های اجتماعی به وجود آورده‌اند که از لحاظ اجتماعی و فرهنگی در طول زمان به کانونی بزرگ برای اطلاع رسانی تبدیل شده است. آمد و شد مردم و ارتباطات موجود در واقع برجسته‌ترین ویژگی و خصلت این مجموعه به شمار می‌رود و به عنوان یک سیستم اقتصادی و اجتماعی از مدل اجتماعی شهر تبعیت می‌کند. در اینجا همه از حال هم با خبرند و هر کاری و هر فعالیتی از سوی یک فرد، بر همه بازار تاثیر می‌گذارد و اینگونه است که بی هیچ تردیدی می‌شود گفت؛ بازار تبریز یک پیکره واحد است که هر جزء آن را شاغلین بازار و مردم شکل می‌دهند.
این کهن پیکره غرورانگیز که شاهرگ اقتصادی تبریز است، سیاست، فرهنگ و مذهب را نیز به خوبی در خود جای داده است، به گونه‌ای که تاریخ گواه ارتباط ناگسستنی بازار با سایر عناصر مرتبط با زندگی شاغلین و رهگذران خویش از مبارزات ضد استبدادی و استعماری و تربیت نسل‌های معتقد و دیندار است که در تمامی شئون اجتماعی تاثیرگذار بوده‌اند. بازار تبریز، همواره با اهرم قوی اقتصادی، امکانات بالقوه سیاسی و اعتقادات مذهبی در میان توده مردم اثر عمیق داشته که توانسته است به یکی از نمادهای مستحکم اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در زندگی شهری ایران تبدیل شود.
به هر تقدیر، آنچه باید در این مجال به آن تاکید شود این است که اگر به تبریز سفر می‌کنید بازدید از بازار تبریز و زندگی چند ساعته در آن را یکی از اولویت‌های برنامه‌تان قرار دهید، چرا که قرار است تاریخ و هنر و معماری و هزار ناگفته دیگر را در کنار هم به زیباترین سیاق تجربه کنید و هر چه خوبان هم دارند ز نقش را یکباره لمس کنید.
مدیر روابط عمومی و اطلاع رسانی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی