«گنبدعلویان» شاهکار قرن ششم هجری در همدان

تاریخ ما – گروه استان ها: استان همدان دارای بیش از ۱۷۰۰ اثر دیدنی، تاریخی و گردشگری است که در میان آنها گنبد تاریخی علویان جایگاه خاصی دارد.

گنبد علویان به اعتبار تحقیقات باستان شناسان بنایی مغولی یا به عبارتی سلجوقی تکامل یافته است که به دلایلی چند و از جمله ویژگی های منحصر به فرد کالبدی و ظرافت تزئینات استثنایی آن همواره مورد توجه ویژه محققان قرار گرفته است.

شکل ظاهری گنبدعلویان شبیه گنبد سرخ مراغه است

این بنا از لحاظ هنر گچبری و آجرکاری از آثار ارزشمند و کم نظیر سده های میانی دوره اسلامی است و شکل ظاهری آن شبیه گنبد سرخ مراغه است که در سال ۵۴۲ هجری قمری ساخته شده و ابعاد داخلی و تزئینات آن غنی و متراکم و در عین حال راز آمیز و چشم نواز است.

این بنا به صورت مکعبی ۴ ضلعی ساخته شده و ۴ جرز ستون مانند به ارتفاع ۹.۵ متر با قطری قریب به ۲ متر و شبیه برجهایی در ۴ گوشه آن را در میان گرفته اند.

هر یک از برجها دارای ۵ طاق نمای فرو رفته مثلثی به ارتفاع ۸ متر و عرض ۱ متر و عمق نیم متر است که از حیث مقطع جرزها را به صورت نیمی از یک ستاره هشت پر در آورده است.

در جبهه شمالی بنا طاق نمایی جناغی از نوع ۵ و ۷ و به ارتفاع ۱۰ متر و عرض حدود ۵و نیم متر دیده می شود.

بر فراز ورودی و درون کادر مستطیل شکل گچبری های بر جسته لانه زنبوری شامل گل و بوته های در هم پیچیده به شکل زیبایی خود نمایی می کند.

بر حاشیه خارجی کادر نیز کتیبه ای گچبری شده مشتمل بر آیاتی از قرآن مجید به خط کوفی مشاهده می شود.

پیشانی گنبد را گچبری مثلثی و ستاره ای شکلی تزئین کرده است

پیشانی طاق نما را نیز گچبری مثلثی و ستاره ای شکلی به صورتی بدیع تزئین کرده است.

حد فاصل طاق نما و برجهای پیرامونی را دو سطح مستطیل شکل هم ارتفاع با کل بنا و به عرض ۸۰ سانتی متر پوشیده از تزئینات گچبری و نیز دو سطح نیم دایره که با آجرهای راسته و خفته تزئین شده اند زینت می بخشند.

اضلاع غربی و شرقی ساختمان هر کدام دارای دو طاق نما به ارتفاع ۸.۵ و عرض ۴ متر است که درون آنها با برجسته کاریهای آجری مشتمل بر طرحهای تو در تو لوزی شکل تزئین شده است.

بر فراز طاق نما ها و قسمت های انتهایی برج ها بقایایی از کتیبه ای آجری و بر جسته به خط کوفی مشتمل بر آیات نخستین سوره (دهر) مشاهده می شود.

سطح شبستان ورودی بنا در مقایسه با زمین های اطراف و دیوارهای خارجی آن در ارتفاعی معادل ۱.۲ متر واقع شده و در حال حاضر ۷ پله ارتباط بیرون و داخل بنا را میسر می کند.

در هر کنج بنا دو طاقچه رفیع و نیز دو طاق نما در اضلاع غربی −شرقی پوشیده از طرح های انبوه و بسیار زیبای گچبری دیده می شود.

محراب گنبد نیز که در ضلع جنوبی واقع شده با تزئینات بدیع گچبری بر غنای این اثر افزوده است.

معدود نورگیرهای مرتفع و مجاور سقف روشنایی مناسبی به محوطه داخل بنا می دهند.

راه پله های کم عرض از درون برج شمالی شرقی دسترسی به سقف و نیز راه پله ای که به صورت غیر متعارف درون محراب ایجاد شده راه یابی به سرداب اشکوب زیرین را میسر می کند.

سرداب کوچک مدفن دو تن از بزرگان خاندان علویان است

سرداب کوچک مدفن دو تن از بزرگان خاندان علویان است وفضای داخلی آن از ۶ حجره با طاق نمای جناغی تشکیل شده و قبر ها به شکل حجمهای مکعب مستطیل شکل پوشیده از آجرهای لعابدار فیروزه ای در مرکز آن قرار گرفته اند.

گفته می شود که به دلیل تخریب گنبد اصلی بنا در گذشته ای نامعلوم به نظر می رسد هنوز مرمتهای انجام شده در سال ۱۳۱۷ و پوششی که با سقف شیروانی برای جلو گیری از انهدام بنا بر فراز آن تعبیه شده همچنان باید باقی بماند چون تاکنون مدرک مستند و نقشه ای که گویای چگونگی وضعیت گنبد فوقانی این آرامگاه باشد به دست نیامده است.

این اثر که یکی از شاهکارهای معمار و گچبری بعد از اسلام در همدان است، طی شماره ۹۴ در سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.