در این مطلب از تارنما تاریخ ما به بررسی بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی میپپردازیم . با ما همراه باشید .
در میانه سبلان سربلند و کوه‌های تالش، شهری با قدمتی ۶۰۰۰ ساله دامن گسترانیده؛ اردبیل. شهری با گنجینه‌های فرهنگی و معنوی بسیار که مجموعه خانقاه و بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی میان آنها چون گوهری بی‌همتا می‌درخشند.
این مجموعه مربوط به عهد صفویه است و در محل خانه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، جد اعلای خاندان صفوی و محل خانقاه وی ساخته شده و محل دفن وی است. البته غیر از شیخ صفی، جمعی از شاهزادگان و سلاطین صفوی و مشایخ و بزرگان و کشته‌شدگان جنگ‌های چالدران و شیروان نیز در این مجموعه به خاک سپرده شده‌اند. از این‌رو و به‌واسطه احترام به خاندانی که مذهب تشیع را در ایران رسمیت بخشیدند، این مجموعه در تمام دوره‌های پس از صفویه نیز دارای احترام بوده و امکان ندارد کسی به اردبیل سفر کند و به دیدار این مکان معنوی -تاریخی که معماری و تزئینات فاخری هم دارد، نرود.
میراث جهان است اینجا
از آنجا که بنای بقعه شیخ صفی علاوه بر جاذبه‌های تاریخی و نوع معماری، دارای نمونه‌هایی از صنایع گوناگون از جمله کاشیکاری، معرق‌کاری، خط‌نویسی، حجاری، نقره‌کاری و نقاشی هم است، به عنوان نمونه بارزی از هنر ایرانی -اسلامی شناخته شده و با توجه به این خصوصیات و کسب معیارهای مورد نظر یونسکو، این مجموعه در سال ۲۰۱۰ به فهرست میراث جهانی راه یافت.
عالی قاپو در اردبیل
ورودی این مجموعه در سمت شرقی میدان عالی قاپوست. در اینجا دو لنگه در چوبی رو به حیاط وجود دارد. این ورودی البته ورودی اصلی مجموعه نیست، سردر اصلی بقعه که به نام عالی‌قاپو نامیده می‌شده، امروز در انبار بقعه نگهداری می‌شود. این سردر اثری بسیار زیبا از کاشیکاری است که به دست اسماعیل بن نقاش اردبیلی در سال ۱۰۵۷ قمری ساخته شده است. با عبور از در چوبی، وارد حیاطی بزرگ و مستطیل شکل می‌شویم. در دو طرف این حیاط دو حوض سنگی و در اطراف حیاط دیوارهای آجری با طاق نما و تاقچه‌هایی آجری وجود دارد.
ورود به صحن کوچک
پس از عبور از حیاط، در سمت شرقی، یک سردر و در کوچک با گچ و آجر وجود دارد که به راهرویی به ابعاد ۵/۱۴ در ۵/۷ متر باز می‌شود. این سردر کوچک یادگار دوران قاجار است. در این صحن رواق‌ها و طاق نماهایی با گچبری‌های قاب‌بندی و لچکی‌های پوشیده از کاشی‌های معرق وجود دارد.
چله خانه یا قربانگاه
در بخش جنوبی صحن کوچک، دری وجود دارد که شما را به قدیمی‌ترین بخش این مجموعه می‌برد. این بخش حیاطی است متروکه و مربع شکل که بسیار آسیب دیده. بقایای پلکانی که در گوشه حیاط وجود دارد، نشان می‌دهد چله‌خانه در گذشته دارای طبقه فوقانی بوده. برخی معتقدند این بنا باید خانقاه خود شیخ صفی باشد. از آنجا که پس از دوره صفوی و ویرانی این مکان، به عنوان قربانگاه استفاده می‌شده، به نام قربانگاه نیز نامیده می‌شود.
سردر عباسی
در شرق راهروی میانی، سردری وجود دارد که با مقرنس‌های روی هم تزئین شده. در قسمت پایین این سردر کتیبه کاشیکاری شده‌ای وجود دارد که نام شاه عباس و تاریخ ۱۰۳۶ روی آن نوشته شده است.
چینی خانه شاه عباس
برای دیدن مقرنس‌های گچی نقاشی و طلاکاری شده هم باید به شرق قندیل خانه و بخش چینی خانه بروید. ساختمان چینی خانه در دوره صفویه محل نگهداری ظروف زرین، سیمین و ظروف سفارشی شاه عباس اول از کشور چین بوده‌است.
جنت‌سرا؛ محل سماع درویشان
در شمال قندیل خانه ایوانی با در بزرگ ارسی مشبک قرار دارد که به ساختمانی گنبددار و هشت ضلعی موسوم به جنت‌سرا باز می‌شود. برخی معتقدند این بنا از همان ابتدای ساخت دارای گنبد و محل سماع درویشان بوده است، اما در سفرنامه کسانی مانند اولئاریوس، سیاح و ریاضیدان آلمانی و دلاواله ذکری از گنبد نشده و آن را مسجدی بی‌سقف خوانده‌اند.
نقش دست‌های بابرکت
روی سنگ سیاه‌رنگ مستطیلی که در برآمدگی دیوار شمالی نصب شده نقش دستی بزرگ‌تر از دست معمولی وجود دارد که منسوب به حضرت علی علیه‌السلام است و برای مردم قابل احترام.
مزار محارم و مریدان شیخ
در جنوب قبر شیخ صفی، مزار شیخ حیدر، پدر شاه اسماعیل اول با صندوقچه‌ای چوبی و منبت‌کاری شده قرار گرفته و دو قبر دیگر از بزرگان نیز در محوطه آرامگاه و جبهه شمالی قبر شیخ واقع شده. مکان دیگری هم هست به نام حرم‌خانه که برخی معتقدند نام حرم‌خانه به این دلیل به این بخش داده شده که نخست همسر شیخ صفی آنجا دفن شده و بعدها تعدادی از مردان خاندان صفوی نیز در مجاورت وی مدفون شدند. در حال حاضر تعداد ده قبر در حرم‌خانه موجود است که به محارم و بزرگان خاندان صفوی تعلق دارد.
شهیدگاه اینجاست
و اما در مشرق و شمال بنای چینی‌خانه محوطه‌ای قرار دارد که به حیاط و گورستان شهیدگاه معروف است.شهیدگاه در زمان صفویه فضای وسیع‌تری داشته، اما در حال حاضر قسمتی از آن زیر خانه‌ها و مدرسه جدیدالاحداث شمال جنت‌سرا قرار گرفته. در کاوش‌های باستان‌شناسی چند سال قبل، قبور متعددی پیدا شد که به نظر می‌رسید در ادامه گورستان شهیدگاه باشند. شهیدگاه در اصل گورستان عمومی مجاور آستانه بوده، اما پس از غلبه شاه اسماعیل اول بر فرخ‌یسار شیروان شاه، اجساد سرداران شیخ حیدر که در جنگ‌های شیروان کشته شده بودند به این مکان منتقل و مدفون شدند.
